کلیات دیوان حکیم نظامی گنجه ای

کلیات دیوان حکیم نظامی گنجه ای

نویسنده: نظامی گنجوی
به کوشش: وحید دستگردی
ناشر: امیر کبیر
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 1338
اندازه کتاب: رقعی گالینگور - سال انتشار: 1335 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو ؛ صحافی مجدد شده

مروری بر کتاب

متن کامل

خمسه نظامی که در ادبیات فارسی شهرت بسیار دارد ، پنج دفتر شعر را شامل می شود که نزدیک به سی سال سرایش آن به طول انجامیده است.
مخزن الاسرار
خسرو وشیرین
لیلی و مجنون
هفت پیکر
اسکندرنامه که شامل دو دفترجداگانه است ؛ نخست شرفنامه که به نام ابوبکر سلجوقی سروده شده است .

این دفتر در بحرسالم مخبون مقطوع و شامل 5136 بیت است . دیگری اقبال نامه که به نام مسعودبن ارسلان سلجوقی سروده ودر سال 599 پایان یافته است .
این دفتردر بحر متقارب مثمن مقصور و شامل 3684 بیت است.

جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد، متخلص به نظامی و نامور حکیم نظامی ؛ زادهٔ ۵۳۵ هـ. ق در گنجه – درگذشتهٔ ۶۰۷–۶۱۲ هـ. ق) شاعر و داستان‌سرای ایرانی و پارسی‌گوی حوزهٔ تمدن ایرانی در قرن ششم هجری (دوازدهم میلادی)، که به‌عنوان پیشوای داستان‌سرایی در ادب فارسی شناخته شده‌است. نظامی در زمرهٔ گویندگان توانای شعر فارسی است، که نه‌تنها دارای روش و سبکی جداگانه است، بلکه تأثیر شیوهٔ او بر شعر فارسی نیز در شاعرانِ پس از او کاملاً مشهود است. نظامی از دانش‌های رایج روزگار خویش (علوم ادبی، نجوم، علوم اسلامی،فقه،کلام و زبان عرب) آگاهی وسیع داشته و این خصوصیت از شعر او به‌روشنی دانسته می‌شود.

اثر معروف و شاهکار بی‌مانند نظامی، خمسه یا پنج گنج است که در قلمرو داستان‌های غنایی امتیاز بسیار دارد و او را باید پیشوای این‌گونه شعر در ادب فارسی دانست. شاعر بر روی هم رفته سی سال از زندگانی خود را بر سر نظم و تدوین آنها گذاشته است. خمسه یا پنج گنج نظامی شامل پنج مثنوی است:

مخزن الاسرار

از نمونه‌های بارز ادبیات تعلیمی در زبان فارسی است. در بحر سریع، در حدود ۲۲۶۰ بیت مشتمل بر ۲۰ مقاله در اخلاق و مواعظ و حکمت. در حدود سال ۵۷۰ هجری و در آستانه چهل سالگی شاعر به اتمام رسیده‌است و از آن است این ابیات:

هر که تو بینی ز سپید و سیاه                     بر سرکاری است درین کارگاه
جغد که شوم است به افسانه در                    بلبل گنج است به ویرانه در
هر که درین پرده نشانیش هست                درخور تن قیمت جانیش هست

خسرو و شیرین

در بحر هزج مسدس مقصور و محذوف، در ۶۵۰۰ بیت، که به سال ۵۷۶ ه.ق. نظمش پایان گرفته‌است. ابیات زیر در توصیف آب‌تنی شیرین از آنجاست:

چو قصد چشمه کرد آن چشمهٔ نور         فلک را آب در چشم آمد از دور
سهیل از شعر شکرگون برآورد                  نفیر از شعری گردون برآورد
پرندی آسمان‌گون بر میان زد                شد اندر آب و آتش در جهان زد

لیلی و مجنون

اگرچه نام لیلی و مجنون پیش از نظامی گنجوی نیز در اشعار و ادبیات فارسی به چشم می‌خورد، ولی نظامی برای نخستین بار، آن را به شکل منظومه‌ای واحد به زبان فارسی در ۴۷۰۰ بیت به درخواست پادشاه شروان به نظم کشید. نظامی خود از بابت این سفارش ناراضی و بی‌میل بوده‌است و کار را در چهار ماه به پایان برده‌است.
وزن این مثنوی جدید بوده و پس از نظامی شعرای زیادی در این وزن داستان‌های عاشقانه سروده‌اند. همچنین ده‌ها شاعر در ایران، هند و ترکستان منظومه‌هایی را به استقبال از لیلی و مجنون نظیره پردازی کرده و شعرای دیگری نیز به داستان نظامی شاخ و برگ بیشتری افزوده و یا آن را تغییر داده‌اند. در بحر هزج مسدس اخرب مقبوض مقصور و محذوف، نظم این مثنوی به سال ۵۸۸ هجری به پایان رسیده‌است و از آنجاست:

مجنون چو حدیث عشق بشنید        اول بگریست، پس بخندید
از جای چو مار حلقه برجست        در حلقهٔ زلف کعبه زد دست
می‌گفت گرفته حلقه در بر                کامروز منم چو حلقه بر در

هفت پیکر 

 که آن را بهرام‌نامه و هفت گنبد نیز خوانده‌اند، در بحر خفیف مسدس مخبون مقصور و محذوف، در ۵۱۳۶ بیت، در سرگذشت افسانه‌ای بهرام گور. از آن منظومه است در وصف ایران:

همه عالم تن است و ایران دل              نیست گوینده زین قیاس خجل
چونکه ایران دل زمین باشد                        دل ز تن به بود یقین باشد
مینگیز فتنه میفروز کین                            خرابی میاور در ایران زمین
تو را ملکی آسوده بی داغ و رنج         مکن ناسپاسی در آن مال و گنج

اسکندرنامه

در بحر متقارب مثمن مقصور و محذوف، در ۱۰۵۰۰ بیت، مشتمل بر دو بخش شرفنامه و اقبالنامه که در حوالی سال ۶۰۰ به اتمام رسیده‌است؛ و از آنجاست این ابیات در مرگ دارا:

سکندر چو دانست کآن ابلهان                          دلیرند بر خون شاهنشهان
پشیمان شد از کرده پیمان خویش        که برخاستش عصمت از جان خویش
چو در موکب قلب دارا رسید                        ز موکب روان هیچ‌کس را ندید
تن مرزبان دید در خاک و خون                            کلاه کیانی شده سرنگون

فهرست 

مخزن الاسرار
خسرو وشیرین
لیلی و مجنون
هفت پیکر
شرفنامه
اقبال نامه