شرح غررالحكم و دررالحكم ؛ هفت جلدی

شرح غررالحكم و دررالحكم

نویسنده: عبدالواحد بن محمد تميمی آمدی
ترجمه و شرح: جمال‌الدين خوانسارى
به کوشش: جلال الدین محدث
ناشر: دانشگاه تهران
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 3679
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1361 ~ 1360 - دوره چاپ: 3 

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب

شش جلدی به ضمیمه فهرست موضوعی

غُرَرُالحِکَم و دُرَرُالکِلَم کتابی است شامل گفتاوردهای علی بن ابی طالب که به شیوه الفبایی چیدمان شده و تعدادشان ۱۰۷۶۰ می باشد.عبدالواحد تميمى آمدى گرداورنده آن است که کتاب را در ۹۱ بخش (باب) فهرست بندی کرده است.
آمدی غررالحکم و دررالکلم را به کمک کتابهای نهج البلاغه، صد کلمه جاحط، تحف العقول ابن شعبه حرانى و دستور معالم الحكم قاضى قضاعى، به رشته تحریر در آورده است.

نگارنده، در ابتدای کتاب، هدف خویش را از تالیف آن، چنین بیان مى‏ دارد:

« آنچه مرا بر تالیف این احادیث واداشت، به درستی چیزى بود که ابوعثمان جاحظ را خوشحال ساخته بود و آن چیز، صد واژه از واژگانی بود که دربردارنده انواع سودها و بخشاینده لذت ها به گوش‏ ها بود، و آن کلمات را جاحظ از کلمات امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب گرد آورده بود. من همین‏که آن را از جاحظ دیدم، خندیدم و پیش خود گفتم، عجبا! پناه بر خدا از این مرد! با این‏که او دانشمند زمان و یگانه در میان عالمان است، با آن سابقه دانش و اوج بلندش در علم چه شده است که از ماه تمام روشن، چشم پوشیده و از بسیار به کم ساخته است؟ پس از آن بر آن شدم از سخنان آن حضرت گرد آورم و برخى از حکمت‏ها و اندکى از بسیار از سخنان آن حضرت را که سخنوران جهان‏ و حکیمان دوران‏ از آوردن مانندش ناامیدند، گرد آوردم....

شرح محقق خوانسارى بر غررالحكم و دررالكلم، از بهترين شروح فارسى كتاب شريف غررالحكم و غررالكلم، به قلم جمال‌الدين محقق خوانسارى است. مقدمه و تصحيح استاد محدث ارموى بر ارزش اثر افزوده است.مرحوم مير جلال‌الدين حسينى ارموى، نزدیک به چهل سال پيش، اين ترجمه و شرح را تصحيح كرد كه در هفت مجلّد بارها منتشر شده است.

جلد اوّل اين مجموعه، در برگيرنده مقدمه مصحّح در بيش از يكصد صفحه است. اين مقدمه، شامل سه بخش اصلى است: 1- شخصيّت امام على(ع)، 2- زندگى، آثار و شخصيّت آمدى، و 3- شخصيّت و زندگى آقا جمال خوانسارى. ارموى، به تفصيل اظهارات ديگران در باب مصنّف و شارح «غرر» را از منابع متعدّد نقل مى‌كند و گزارش‌هاى نسخه‌شناختى مختلفى را مى‌آورد و در آخر، نسخه مورد اعتماد خود را معرّفى مى‌كند.

اين مقدمه مفصّل، از نظمى شايسته برخوردار نيست و در آن، مطالب به انحاى مختلف، گفته و باز گفته شده و سير منطقى ندارد. پس از آن، مقدمه مترجم (آقا جمال خوانسارى) آمده است كه در آن، به اختصار، هدف خود را از ترجمه، «استفاده عام از اين اثر در خور» ذكر كرده و گفته است كه در موارد لزوم، به ترجمه اكتفا نكرده، بلكه به شرح و تقرير (ايضاح و افصاح مراد) دست يازيده است.

تا آنجا كه بر حسب تتبّع ارباب تحقيق معلوم شده است، دو شرح بر غرر الحكم آمدى نوشته شده است: 1- شرح آقا جمال خوانسارى: اين شرح معروف‌ترين و مهم‌ترين شرحى است كه بر اين كتاب شريف نوشته شده است، بلكه شرح منحصر به فرد اين كتاب است، زيرا شرح دوم، چنانكه معلوم خواهد شد، شرح كتاب ديگرى است؛ به اين معنى كه شارح قبل از شرح كلمات و اخبار كتاب غررالحكم را طبق نظر خود بر موضوعاتى تقسيم نموده و در واقع كتاب آمدى را از وضع اصلى بيرون كرده و كتاب ديگرى نموده است. سپس به شرح آن كتاب مستخرج از كتاب اصلى كه خودش استخراج نموده پرداخته است؛ ليكن آقا جمال مرحوم بدون هيچ گونه تصرّفى در وضع كتاب به‌شرح آن پرداخته است...
 
سپس متن «غررالحكم» و شرح آن آورده مى‌شود كه تا پايان جلد ششم ادامه مى‌يابد و 11050 سخن كوتاه را در برمى‌گيرد. جلد هفتم اين مجموعه، شامل فهرست موضوعى كتاب است و در آن، مباحث به صورت موضوعى طبقه‌بندى شده است. پاره‌اى از عناوين اين جلد از اين قرارند: ايمان، مؤمن، بلا، بطر، بلاغت، وطن، ذلّت، تحقيق، سوء خلق، خلقت، مجالست، جوار، احتكار، صديق، صمت، صوم، صبر، قضا، تهمت، هيبت، يتيم و يقين.
 
شيوه شرح آقا جمال، به اين صورت است كه نخست متن سخن امام را مى‌آورد و در صورتى كه مفردات اين حديث نياز به توضيحى داشته باشد، آن را بيان مى‌كند. آنگاه ترجمه تحت‌الفظى و درست آن، در چارچوب ساختار زبان مبدأ آورده مى‌شود و سپس ترجمه آزادتر يا شرح آن نقل مى‌شود و اگر لازم باشد، اندكى به تفصيل مى‌گرايد.
 
ترجمه و شرح‌ها يكسان نيستند؛ گاه بسيار موجز و گاه مفصّل‌اند. براى مثال در شرح كلمه 82 «الصمت وقار، الهذر عار» تنها مى‌نويسد: «خاموشى، تمكين و وقار است و هرزه سرايى، عيب و عار». امّا در شرح كلمه 77 «الفقد أحزان» نزدیک به يك صفحه توضيح مى‌دهد و اختلاف نسخ را در باب «الفقد» يا «الفقر»، نقل مى‌كند. گاهى نيز، احتمالات معنايى گوناگون را در باب يك سخن بيان مى‌كند. براى مثال، در شرح كلمه 123 «الفاجر مجاهر» چنين مى‌نويسد:
 
«گناهكار، آشكارا كننده است؛ يعنى هر گناهكارى چنين است و گناه را پنهان نتوان كرد؛ زيرا كه هر چه كرده شود، بر خدا آشكار است و هر گاه بر خدا آشكار باشد و كسى از او حيا نكند، پس از پنهان كردن از خلق، چه سود. بلكه اين هم بى‌شرمى ديگر كه از خلق شرم كند و از خدا شرم نكند و ممكن است كه مراد، اين باشد كه هر چند كسى آشكارا نكند و پنهان دارد، به زودى آشكار مى‌شود. پس كسى كه خواهد، فسق او آشكار نشود، چاره او اين است كه فسق نكند و ممكن است كه معناى كلام، اين باشد كه فاجر و فاسق، كسى را توان گفت كه فسق و فجور را آشكارا كند. پس اگر كسى آن را پنهان دارد از مردم، اگر كسى بر آن مطّلع شود، او را فاسق و فاجر نگويند. چنانكه در شرع وارد شده كه كسى كه گناهى را آشكارا و علانيه كند، غيبت او و نيّت آن گناه به او جايز است؛ امّا اگر پنهان دارد، غيبت او جايز نيست».