شجره الملوک

نويسنده: صبوحی , ناصح , ظهیر
به کوشش : منصور صفت گل
ناشر: ميراث مكتوب
زبان كتاب: فارسي
تعداد صفحه: 481
اندازه كتاب: وزیری گالینگور روکشدار - سال انتشار: 1386 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب  

تاريخ منظوم سيستان از كهن ترين روزگاران تا عهد فرمانروايي ملك بهرام خان كياني معاصر با دوران پادشاهي فتحعلي شاه قاجار

این اثر، تاریخ منظوم سیستان از کهن‌ترین روزگاران تا عهد فرمانروایی ملک بهرام‌خان کیانی معاصر با دوران پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار است. موضوع کتاب تاریخ سیاسی سیستان و تحولات فرمانروایان بومی آن است. اهمیت اثر از آن روست که زوایای ناگفته تاریخ شرق ایران، سیستان و خراسان، رویدادهای منجر به سقوط صفویان و پیامدهای آن، فرمانروایی ملک محمود سیستانی و آخرین ملوک قدرتمند نیمروز در آستانه تجزیه سیستان در عهد قاجاریه در آن آمده است. در عین حال این متن به عنوان آخرین تلاش تاریخ‌نویسی دربار ملوک نیمروز که از دوران صفاریان آغاز شده بود، حائز اهمیت است.

اين متن توسط سه شاعر گمنام سيستاني اواخر سده دوازدهم و اوايل سده سيزدهم هجري به نامهاي صبوري، ناصح و ظهير فراهم آمده است.

پس از حمد پروردگار و دود
جناب شهي را ببايد ستود
كه مقصود تبليغ و تنزيل اوست
ستوده به تورات و انجيل اوست

اگرچه استان سیستان از دید اقتصادی محروم و از موهبت‌هایی مانند باران کمتر برخوردار است، مردم این سامان ذوق هنری خودجوشی دارند که در دیگر جاهای ایران کمتر دیده می‌شود و از این رو، شاعران بزرگی از این خطه برخاسته‌اند. شجره الملوک نیز از آثار شعری سیستانیان به شمار می‌رود که به فرمان شاهان ( حکم نواب کام یاب)، از دهه نخست حکومت قاجاری و تاریخ سیستان؛ میان سال‌های ۱۲۲۱- ۱۲۰۶ سروده شده و تاریخ سیستان را از دیرزمان تا روزگار خود به زبان شعر بازگفته است.

درون مایه این کتاب را بر پایه دوره بندی‌های رایج در تاریخ سیستان می‌توان بررسید. این متن از آغازش تا برگ «۲۷ ب»، تاریخ ایران را از روزگار پیشدادیان تا از میان رفتن دولت ساسانی گزارش می‌کند. سرایندگان پس از عرضه گزارشی سوگوارانه در باره سقوط دولت ساسانی، در گزارش رویدادهای پس از اسلام ، بی درنگ به عصر حکومت یعقوب لیث می‌پردازند. این دوره را کمابیش روزگار آغازین پاگیری صفاریان و سلسله صفاری می‌خوانند که گزارش در باره آن از برگ «۲۷ ب» آغاز می‌شود و به برگ «۶۶ الف» پایان می‌یابد. تاریخ دو شاخه از خاندان صفاری؛ یعنی خاندان لیث (یعقوب، عمرو، طاهر و علی) و خلفیان از نسل ابو جعفر احمد بن محمد بن خلف، در این بخش از کتاب به نظم درآمده است.

شاخه خلفیان صفاری با غزنویان و سلجوقیان هم روزگار و درگیر بودند. به گمان، دوره ملوک نیم روز از برگ «۶۶ الف» آغاز می‌شود. آنان نیز دو شاخه داشتند: ملوک نصری از نسل ابو الفضل نصر بن احمد (۴۶۵ ق/ ۱۰۷۳ م) که تا هنگام حمله مغولان بر سیستان حکم می‌راندند و ملوک مهربانی.ملوک مهربانی که از نسل شمس الدین علی بن مسعود بن خلف بن مهربان بودند، از ۶۳۳ تا ۹۱۹ (دوره گسترش چیرگی مغول بر شرق ایران تا نخستین سال‌های پادشاهی طهماسب یکم صفوی) فرمان راندند.

مصحح در مقدمه، از سنت تاريخ‌نويسى ملوك نيم‌روز سخن گفته و كتاب حاضر را حلقه‌اى از حلقه‌هاى همين سنت تاريخ‌نويسى و آخرين نماينده تاريخ‌نويسى ملوك نيم‌روز دانسته و گفتار درازدامنى درباره آغاز و پيشينه اين سنت و آثار شهير و گران‌مايه آن، در ديباچه‌اش بر اين كتاب آورده است. از سوى ديگر، وى با بخش كردن تاريخ‌هاى سيستان به مركزى و بومى، بدين گفته باور دارد كه هرچه مورخان مركزى مسائل سيستان را حاشيه‌اى مى‌ديدند، مورخان سيستانى آنها را درونى مى‌دانستند و بر پايه سنت تاريخ‌نويسى خود، دگرگونى‌هاى آن سامان را پى مى‌گرفتند. پس از اين كتاب، اطلاعات گسترده‌اى درباره كيانيان در منابع ايرانى در دست نيست. تنها در دوران ناصرالدين شاه قاجار و مسائل مربوط به تحديد حدود و مانند آن و رقابت‌هاى روس و انگليس در ايران و سيستان، زمينه‌اى براى توجه ايرانيان و اروپاييان به سيستان فراهم مى‌آيد.

وى در پانوشت‌هاى سودمند خود، به توضيح برخى از واژگان به كار رفته در متن كتاب يا ذكر تاريخ و ويژگى‌هاى روزگار شمارى از افراد ياد شده در آن مى‌پردازد و از نسخه‌بدل‌هاى برخى از بيت‌هاى اين منظومه ياد مى‌كند. نمايه كسان و طايفه‌ها، جاى‌ها، كتاب‌ها و اصطلاح‌ها، در پايان كتاب آمده است. خوانندگان پژوهنده كتاب، از توجه به نام‌گذارى صفحات يا منظومه‌ها به شناسه‌هاى نسخه‌شناختى و بخش‌بندى آنها بر اين پايه، ناگزيرند.

نسخه خطى اين كتاب را جورج پيتر تيت، افسر و كارشناس نقشه‌بردارى انگليسى در 1903 - 1905 كشف كرد. او از دانش گسترده‌اى درباره اوضاع بلوچستان برخوردار بود و در دوران دوساله‌اى كه در سيستان ماند، افزون بر فراهم آوردن نقشه‌هاى دقيقى از اين سرزمين، به پژوهش‌هاى ميدانى فراوانى در اين باره دست زد و از منابع مكتوب آنجا نيز بهره برد و در نوشته‌هاى خود از شجره الملوك ياد كرد و از بخش‌هاى گوناگون اين كتاب بهره گرفت.

شرح سفر خانيكوف به امارت افغان و سيستان (59 - 1858م) و گفتار سودمند مصحح درباره جايگاه سندها و مدرك‌هاى تاريخى در تاريخ معاصر ايران به ويژه سندهاى مربوط به سرزمين سيستان و بررسى و ارزيابى و دسته بندى آنها در سنجش با درون‌مايه شجره الملوك، از ويژگى‌هاى ستودنى ديباچه مصحح بر اين اثر به شمار مى‌رود. گفتار درازدامن وى نيز درباره تأثيرهاى لهجه سيستانى در شعر سرايندگان اين منظومه، از افزودنى‌هاى شايسته اين بخش است. ديباچه كتاب با چهار عكس از نسخه خطى فرجام مى‌يابد.

فهرست

• سبب تاليف كتاب به حكم نواب كامياب
• در اندرز ابناي روزگار
• ذكر اسامي پيشداديان و مدت سلطنت آنان
• ذكر سلطنت طبقه دويم از پيشداديان
• ذكر سلطنت لهراسب و اسامي اولاد و مدت دولت او
• و...