تفسیر بصائر یمینی

تفسیر بصائر یمینی

نویسنده: محمود نیشابوری
مصحح: علی رواقی
ناشر: بنیاد فرهنگ ایران
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 429
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1359 - دوره چاپ : 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو

مروری بر کتاب 

جلد اول ؛ از سورة فاتحه الی آیت 158 سورة آل عمران

«نسخه‌ تفسیر فارسی‌ که‌ مرحمت‌ فرموده‌ و صفحه‌ آخر را استنساخ‌ کرده‌ برای‌ بنده‌ فرستاده‌اید، عبارت‌ است‌ از تفسیر موسوم‌ به‌ «بصائر یمینی» تأ‌لیف‌ معین‌الدین‌ محمدبن‌ محمودبن‌ابی‌الحسن‌النیسابوری؛ مؤ‌لف‌ این‌ تفسیر، معاصر بهرامشاه‌ غزنوی‌ بوده‌ است‌ که‌ مدت‌ سلطنت‌ او 511 - 552 است‌.»

علامه قزوینی در جوابیه خود آورده است: «وجه‌ تسمیهِ‌ کتاب‌ به‌ «بصائر یمینی» این‌ بوده‌ است‌ که‌ لقب‌ بهرامشاه (مثل‌ لقب‌ جدش‌ سلطان‌ محمود غزنوی) یمین‌الدوله‌ بوده‌ است‌ و حاجی‌ خلیفه‌ در کشف‌ الظنون‌ در تحت‌ عنوان‌ «البصائر فی‌ التفسیر» گوید مانصه:

«البصائر فی‌ التفسیر بالفارسیه‌ للشیخ‌ ظهیر الدین‌ ابی‌ جعفر محمدبن‌ محمودالنیسابوری‌ الذی‌ فرغ‌ منه‌ سنه‌ 577 سبع‌ و سبعین‌ و خمسمائه‌ و هو کتاب‌ کبیر فی‌ مجلدات» انتهی‌ و هیچ‌ شکی‌ نیست‌ که‌ تاریخ‌ 577 در عبارت‌ حاجی‌ خلیفه‌ غلط‌ فاحش‌ است؛‌ یکی‌ به قرینهِ صریح‌ عبارت‌ آخر خود تفسیر «ماه‌ رمضان‌ سنه‌ خمس‌ و اربعین» که‌ لابد مقصود خمس‌ و اربعین‌ و خمسمائه‌ بوده‌ است‌ و دیگر به قرینه آنکه‌ صاحب‌ «لباب‌ الالباب»‌ چنانکه‌ مذکور خواهد شد.

می‌گوید که‌ مؤ‌لف‌ مزبور یعنی‌ محمد نیشابوری‌ در وقتی‌ که‌ سلطان‌ سنجر به‌ غزنه‌ لشکر کشید به رسالت‌ از جانب‌ بهرامشاه‌ به نزدیک‌ سلطان‌ سنجر فرستاده‌ شد و چون‌ به معسکر سنجر رسید.«به وسیلت‌ پیری‌ و تقدم‌ جانب‌ او مرعی‌ ماند» و چون‌ از خارج‌ معلوم‌ است‌ که‌ لشکرکشی‌ سنجر به‌ غزنین‌ درسنهِ 529 بوده‌ است‌ و چون‌ در این‌ سال‌ محمد نیشابوری‌ پیر بوده‌ است‌ پس‌ بسیار بعید است‌ که‌ تا سنه‌ 577 یعنی‌ تا 48 سال‌ وی‌ در حیات‌ بوده‌ باشد و هذا واضح.»

کهن‌ترین اشاره در متون فارسی به نویسندۀ این تفسیر در «لباب الالباب» محمد عوفی دیده می‌شود. نام نویسنده در هر دو نسخۀ موجود چنین ضبط شده است: قاضی امام اجل معین‌الدین حجة الحق مفتی الامة محمد بن محمود النیسابوری. به عبارتی لقب و نام و نسبت وی با حذف موارد غیررسمی می‌تواند قاضی معین‌الدین محمد بن محمود نیشابوری باشد. منصب قضای نویسنده نشانگر مقام علمی و به‌ویژه مقام حکومتی اوست؛ زیرا تفویض این منصب به یک شخص در روزگار گذشته، نیازمند داشتن پایگاه بلندی از دانش بود. همچنین نیشابوری در یکی از جنگ‌ها به عنوان نمایندۀ بهرام‌شاه غزنوی نزد سنجر فرستاده شده است؛ از این‌روی از نگاه سیاسی طبعاً جایگاهی بلند داشته است.

مطابق آنچه عوفی یاد کرده، نویسندۀ این تفسیر صاحب دو اثر دیگر بوده است: 1. رای آرای، 2. صحیفة الاقبال. دربارۀ اثر اول عوفی تصریح می‌کند که این اثر ترجمۀ «غرر السیر» ابومنصور ثعالبی است؛ اما دربارۀ دومین اثر یعنی «صحیفة الاقبال» چون تاکنون نسخه‌ای از آن دست‌یاب نشده، نمی‌توان به‌یقین گفت که این اثر به زبان فارسی بوده است یا به زبان عربی.

این ترجمه ـ تفسیر با اینکه در حوزۀ خراسان بزرگ فراهم آمده، اما از نگاه گونۀ زبانی و گونۀ فرهنگی با دیگر تفسیرهایی که در این حوزۀ جغرافیایی نوشته شده‌اند، چون تفسیر سورآبادی، تاج التراجم و کشف الاسرار ناهم‌خوانی‌های فراوان دارد. نویسندۀ این تفسیر در تألیف این متن بیشتر از گونۀ معیار و نوشتاری و ادبی بهره برده است؛ اما در دست‌نویس اساس و برخی دیگر از نسخه‌های این تفسیر، کم‌وبیش واژه‌های گویشی را می‌توان دید؛ واژه‌هایی چون کوغ و چرخ ارهتی و چپلک و چژک از این قبیل واژه‌ها به شمار می‌رود.