نامه پهلوانی ؛ خودآموز خط و زبان ایران پیش از اسلام

نامه پهلوانی

نویسنده: فریدون جنیدی
ناشر: بنیاد نیشابور
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 232
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1360 - دوره چاپ: 1 

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب 

خودآموز خط و زبان ایران پیش از اسلام

اين كتاب با انگيزه آموزش زبان پهلوي به همگان نوشته شده‌است و در آن ابتدا دبيره پهلوي و پس از آن دستور زبان پهلوي آموزش داده شده‌است.خط پهلوي نام يك دسته كلي از دبيره‌هايي است كه براي نوشتن زبان(هاي) فارسي ميانه (شامل پهلوي اشكاني) به كار مي‌رفته‌اند.تمام اين خط ها ريشه در خط آرامي دارند و مانند آرامي از راست به چپ نوشته مي‌شده‌اند.

پهلوی در اصل نام زبان رایج در استان پارت بوده است که امروزه پارتی نامیده می‌شود. در دوره ساسانی زبان رایج در استان پارت (پارتی) را پهلویگ (در متون مانوی: پهلوانیگ) [و زبان رسمی شاهنشاهی ساسانی را پارسیگ می‌نامیدند، زیرا خاستگاه و مرکز آن استان پارس بود.
از سده ۳ ق به بعد، اصطلاح پارسی یا فارسی تنها به فارسی دری اطلاق می‌شد و اصطلاح پهلوی را برای زبان به کار رفته در متن‌های زردشتی که در واقع بازمانده زبان رایج در روزگار ساسانیان (پارسیگ) بود، به کار می‌بردند. به عبارت دیگر، واژه پهلویگ که در روزگار ساسانیان تنها به زبان پارتی اطلاق می‌شد، در دوره اسلامی به صورت پهلوی (یا فهلوی) برای زبان ساسانیان (که‌ خودشان آن را پارسیگ می‌نامیدند) به‌ کار رفت. 

از این‌رو، اکنون برای رفع ابهام، زبانی را که خاستگاهش استان پارت بوده است، پارتی یا پهلوانی یا پهلوی اشکانی، و زبان رسمی شاهنشاهی ساسانی را فارسی میانه یا پهلوی ساسانی یا فقط پهلوی می‌نامند. اصطلاح پهلوی، و به‌خصوص صورت معرب آن فهلوی (جمع: فهلویات)، بعدها به گویش‌های محلی غرب ایران نیز اطلاق شده است. 

در این مقاله به جای اصطلاح رایج پهلوی، از اصطلاح دقیق‌تر فارسی میانه استفاده خواهد شد. صورت باستانی این زبان، فارسی باستان بوده، و چنان‌ که از نامش پیداست، در استان پارس (در کتیبه‌های هخامنشی: پارسه)، مرکز حکومت هخامنشیان، رایج بود. البته باید توجه‌داشت که فارسی‌میانه دوره ساسانی دقیقاً بازمانده‌ گونه فارسی‌ باستان به‌کار رفته در کتیبه‌های شاهان هخامنشی نیست.

کهن‌ترین آثار برجای مانده به زبان فارسی میانه، نوشته‌هایی بسیار کوتاه بر سکه‌های شاهان محلی پارس پیش از تأسیس سلسله ساسانی است. این زبان در دوره ساسانی به زبان رسمی شاهنشاهی بدل شد و در زمینه‌های مختلف کاربرد گسترده یافت.به علاوه در پی ظهور مانی در آغاز تأسیس سلسله ساسانی و در نتیجه فعالیت‌های گسترده مبلغان مانوی در شمال شرق ایران و آسیای مرکزی، فارسی میانه به‌تدریج به یکی از مهم‌ترین زبان‌های آیینی مانویان بدل شد. بیشتر آثار مانوی به زبان فارسی میانه، متعلق به پیش ا‌ز سده ۳ق/ ۹م است.

فارسی میانه کاربرد خود را به عنوان زبان آیینی مانویان تا سده ۷ق/۱۳م حفظ کرد. در آثار متأخر مانوی به زبان فارسی میانه، اشتباهات و گاه آمیختگی‌هایی با پارتی و حتی فارسی نو دیده می‌شود.آثار بازمانده فارسی میانه را می‌توان به ۴ دسته تقسیم کرد و آن‌ها را آثار فارسی میانه کتیبه‌ای، فارسی میانه زردشتی، فارسی میانه مسیحی و فارسی میانه مانوی یا ترفانی نامید.