مشروطه گیلان

نویسنده: محمد روشن
ناشر: طاعتی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 180
اندازه کتاب: وزیری سلفون - سال انتشار: 1352 - دوره چاپ : 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب 

مصور

از یادداشت های رابینو

تاریخ ایران ما، تاریخی سرراست و دست‌نخورده نیست. ما با تاریخی مواجه هستیم که بسیار ناخالصی داشته و همچنین بسیاری نقاط تاریک، آن را دچار مشکل می‌کند. اما امروزه ما در یک چیز تردید نداریم و آن اینکه ما به مرور زمان عقب ماندیم. اما تاریخی درخشان داریم. چه کسانی این تاریخ را به ما نشان داده‌اند؟ بی‌شک سهم مستشرقین در شناختن این تاریخ به ما بسیار بیشتر از هر ایرانی دیگری بوده است. 

مستشرقین انگلیسی، روسی، فرانسوی و آلمانی در این زمینه بیش از همه سهم دارند. یکی از این افراد هم «یاسنت لویی رابینو بورگوماله» بود. در این نوشتار قصد دارم به بررسی آنچه او انجام داده و زندگی او تا آنجایی که امکان دارد بپردازم. البته در این بین سر آن ندارم که بر این باور که همه مستشرقین و بویژه همه انگلیسی‌ها دشمن و جاسوس بودند، اندیشیده و بین موهومات گیر کرده و به تئوری‌بافی بپردازم، برعکس در پی آنم که به آنچه رابینو به عنوان یک جست‌وجوگر انجام داد بپردازم. 

...در این زمان جهان شاهد تغییراتی بود. از سویی انقلاب 1905 در روسیه که به دنبال شکست ارتش تزاری از ژاپن ایجاد شده بود پایه‌های تزارها را نه تنها در روسیه بلکه در ایران نیز لرزانیده بود. بانک استقراضی روس هم که رقیبی برای بانک شاهنشاهی انگلیس بود در پی تحولات سیاسی روسیه خود را در وضعیتی بحرانی و خطرناک حس می‌کرد و از همین رو فعالیت چشمگیری از خود نشان نمی‌داد. شاید به همین دلیل بود که انگلیسی‌ها موقعیت را برای تاسیس بانک شاهنشاهی در حیاط خلوت روسیه مناسب دیدند. حیاط خلوت روسیه کجا بود؟ بی‌شک گیلان و مازندران، دو ایالت حاصلخیز ایران همیشه طمع روس‌ها را تحت تاثیر قرار می‌داد. 

شاید به همین دلیل بود که چند ماه بعد از انقلاب 1905 در روسیه که البته به شکست انقلابیون و معترضان انجامید اما از طرفی پایه‌های تزارها را سست کرد، انگلیسی‌ها تصمیم به گسترده کردن دامنه نفوذ خود در ایران کردند. بر این اساس تاسیس شعبه بانک شاهنشاهی در رشت، مرکز ایالت گیلان در اولویت قرار گرفت. 

کسی باید برای این کار انتخاب می‌شد که تبحر و روابط عمومی لازم را می‌داشت و همچنین در اداره مرکزی بانک شاهنشاهی در تهران همه از او پشتیبانی می‌کردند. در این میان قرعه به نام هـ ل. رابینو افتاد. او هم از تجربه کافی برخوردار بود و هم اینکه پدرش در تهران می‌توانست به خوبی به او کمک کند. از این رو هـ. ل. رابینو از 31 اکتبر 1906 برابر با 1324 هجری قمری به سمت ریاست بانک شاهنشاهی‏ رشت انتخاب شد. اما حضور او در این مسوولیت طولانی نشد بلکه کارش گسترده‌تر شده و به امور دیگری پرداخت. به این صورت که از 17 آوریل 1907 به سمت رسمی نایب کنسول و سپس کنسول انگلیس در گیلان منصوب شد. 

مدت اقامت هـ ل. رابینو در گیلان حدود شش سال طول کشید اما او روی هم رفته حدود 17 سال در ایران ماند. از این مدت پنج سال در تهران و شش سال در گیلان و بقیه را بطور پراکنده در دیگر جاهای دیگر ایران از جمله کرمانشاه، مشهد، قم و... سپری کرد. او سال‌ها بعد از حضور خود در گیلان، یادداشتی درباره حضور خود در گیلان نوشت. البته نوشته او بیشتر اشاره به آثار مکتوبی دارد که نوشته است. اما به هر حال شرح حال جالب و دست اولی است که به قلم خود او نوشته شد. مقاله رابینو درباره خودش در مجله «روزگار نو» چاپ لندن، شماره چهار سال سوم درج شد. رابینو آنچه به جوان ایرانی می‌آموزد بسیار جالب توجه است. 

در طول اقامتی در حدود شش سال (1324 تا 1330 هجری قمری- 1906 تا 1912 میلادی) در گیلان، از تمام اوقاتی که فرصت دست می‌داد برای جمع‌آوری اطلاعات در زمینه مسائل مختلف این ایالت که خوب شناخته نشده است استفاده می‌کردم. اطلاعات من نه فقط به وسیله مسافران، روستاییان، بازرگانان و کدخداها، بلکه از مالکان اراضی و کارمندانی که به سبب علاقه‌مندی به محیط کار خود اطلاعات سودمندی داشتند جمع‌آوری شده و مسافرت‌ها و مطالعات و مشاهدات شخصی من نیز به این امر کمک کرده است.

در چنین اثری وجود اشتباهات اجتناب‌ناپذیر است، اما من باید یادآور شوم که به دفعات اسامی محلاتی را که به وسیله روستاییان شناخته‌ام تکرار کرده‌ام و برای اینکه به این نوشته شکل خاصی داده باشم از اسنادی که توسط اروپاییان تهیه شده و از فرصت‌هایی که از نظر مصاحبه و مشورت پیش می‌آمد استفاده کرده‌ام و آن را به نظر افراد ذی‌صلاح رسانده‌ام. نزدیک 80 سال پیش «ج ب فریزر» اشکالاتی را که در زمینه شناسایی دقیق محل و جمعیت و دهکده‌های این سامان وجود دارد چنین بیان کرده است: «دهکده‌ها در میان جنگل‌ها پراکنده است. خانه‌ها در یک نقطه متمرکز نیست و به صورتی جدا از هم در جاهای مختلف بنا شده است.

اطراف هر سه یا چهار خانه را که در کنار هم قرار دارد باغ‌های میوه و چمن احاطه کرده است. هر محله از اجتماع چند توده کوچک از این خانه‌ها تشکیل شده و غالبا هر دهکده شامل چند محله است به همین جهت است که دهکده‌ها وسعتی در حدود چند کیلومتر مربع را اشغال می‌کنند و دارای مقدار قابل توجهی جنگل و زمین مزروعی هستند. دانستن رقم جمعیت این دهات با وضعی که به نظر می‌رسد مشکل است. این اشکال تا بدان حد است که یک کدخدا هم به دشواری می‌تواند به سوالی در این زمینه پاسخ گوید». در پایان این مقدمه وظیفه دارم احترامات و تشکرات صمیمانه خود را حضور دوستان ایرانی خود به سبب محبتی که در تهیه این کتاب در حق من کرده‌اند تقدیم دارم. 

منشی من میرزا محمدخان صمصام‌الکتاب که در طول شش سال اقامت همکار با ارزشی برای من بوده است سهم بیشتری دارد. هـ ل رابینو. مگادور ژانویه 1914.» او سال‌های سال در ایران ماند و همچون ایرانیان دیگر رفتار و گفتاری ایرانی یافت. این سبب شد که حتی پس از کوچیدن از ایران، باز در فکر ایران باشد. رابینو گزینه جالبی است برای نمونه آوردن از فرهنگ و تمدن ایران، از این جنبه که هر فرهنگ و قوم و زبانی وارد ایران شد نتوانست به کلی هر آنچه در ایران وجود دارد را تغییر دهد اما خودش تغییری کلی کرد. از این جمله‌اند مغول‌ها. رابینو نیز در ایران تغییر کرد.

او شیفته مردمی شد که بشدت ساده و مهربان و خوش باور بودند. رابینو تا 1912 با سمت‏ رسمی کنسول انگلستان در گیلان، البته با سکونت در شهر رشت حضور داشت. در این مدت نقاط عمده گیلان و مازندران و قزوین و بخش‌های شرقی آذربایجان را از نزدیک دید. از جمله سفرهایی به نقاط کوهستانی هم داشت که در آن زمان بسیار سخت بود. توجه داشته باشید که در آن زمان به عنوان نمونه سفر زیارتی به مشهد از طریق دریای کاسپین انجام می‌شد. چرا که مسیر زمینی نه چندان هموار بود و هم اینکه امنیت نداشت.

فهرست

مشروطه گیلان
تفصیل وقایع مشهد درسال 1912
دو نامه از احمدخان به براون