- موجودی: درحال حاضر موجود نمی باشد
- مدل: 161782 - 110/5
- وزن: 1.00kg
اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران
نویسنده: محمد ترکمان
ناشر: وزارت امور خارجه
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 650
اندازه کتاب: وزیری گالینگور روکشدار - سال انتشار: 1370 - دوره چاپ: 1
کمیاب - کیفیت : نو ؛ لبه روکش کتاب سائیدگی دارد
مروری بر کتاب
اسناد
در این مجموعه، اسناد مربوط به مداخلات و تجاوزات انگلیس و روسیه تزاری و مقاومت مردم ایران علیه آن از محرم۱۳۲۷ ق. (بهمن۱۲۸۷ ش(. تا اواخر سال۱۳۳۰ ق. ۱۲۹۱)ش(. گردآوری شده است .
با واقعه به توپ‌بستن مجلس به دستور «لیاخوف» در ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ر۲۳ ژوئن ۱۹۰۸) و حمایت روسیه، استبداد بار دیگر در ایران حکمفرما شد و محمدعلی‌شاه که از آغازین سلطنتش، مخالفت با مشروطیت و مشروطه‌طلبان را آشکار ساخته بود، حکمران مطلق‌العنان ایران شد. در بوشهر نیز بار دیگر حاکمان مستبد بر اوضاع چیره شدند و ضمن انحلال انجمن ملی شهر، شروع به بازداشت و تبعید انقلابیون به جزیره «هنگام» نمودند؛ اما چند ماهی از دوران استبداد صغیر سپری نشده بود که به دنبال قیام مردم آذربایجان، برخی از روحانیان متنفذ و هوادار مشروطیت در جنوب، در برابر محمدعلی‌شاه و حاکم دست‌نشانده‌اش احمدخان دریابیگی قیام کردند و شروع به مخالفت با او نمودند.
داستان اولتيماتوم روس به ايران (1329 ق.)، در شرايطي رخ داد كه از عمر انقلاب مشروطيت ايران نزديك به پنج سال مي‌گذشت. دولتمردان جديد، مردم و بويژه مجلس شوراي ملي، تلاش مي‌كردند عقب ماندگيهاي ايران را در ساية حكومت پارلماني جبران سازند و ايران را همچون كشور ژاپن كه به مشروطيت دست يافته بود به مراحلي از توسعه و ترقي رهنمون سازند. اما در همين مدت اندك مستبدين شكست خورده با حمايت و پشتيباني دو دولت روس و انگليس، تحولات جديد را برنتافتند و از طريق كودتا، تشنج و آشوب در بلاد، تجزية كشور در قالب قراردادهاي 1905 و 1907، بمباران مجلس و سرانجام حادثة اولتيماتوم سعي نمودند كشور را ضعيف و مردم ايران را از رخداد انقلاب مشروطيت پشيمان سازند.
حوادثي كه در پي استقرار مجدد مشروطيت پيش آمده بود از هم گسيختگي رشتة امور مالي و امنيت ملي را به دنبال داشت. هرج و مرج سياسي و اجتماعي حكايت از ناتواني زمامداران جديد مي‌كرد و در اين ميان رقابت دو قدرت روس و انگليس در ايران دشواريها و ويرانيها را تشديد مي‌ساخت.
بر اثر نداشتن يك برنامة صحيح و منسجم به منظور ادارة امور مالي كشور، سرانجام مجلس دوم به اين نتيجه رسيد كه با استخدام مستشار خارجي، به ساماندهي امور پرداخته و با تقويت نظام دخل و خرج مملكت، گامي در جهت بهبود اوضاع و تقويت بنية مالي كشور بردارد. اما از آنجا كه خاطرة تلخ نوزبلژيكي در اذهان غالب مردم و سياسيون باقي مانده بود، اين بار مجلس تصميم گرفت به دور از گردونة سياسي دو دولت رقيب در ايران (روس و انگليس) از دولت آمريكا مدد جويد تا بدين وسيله از دخالت و سلطة دولتهاي مذكور رهايي يابد.
به همين منظور در تاريخ 22 ذيحجه 1328 ق. به ميرزا عليقلي خان نبيل الدوله كاردار ايران در واشنگتن دستور داده شد كه از دولت آمريكا بخواهد، كساني كه در امور ماليه آمريكا مهارت تامي دارند معرفي نموده و براي استخدام يك نفر خزانه دار كل كه «از مردان كافي و كاردان و بي‌آلايش آمريكا و امين و موثق باشد به جهت تجديد و تشكيل و پيشرفت و نظم جمع و خرج ماليه ايران به مدت سه سال دعوت به عمل بياورد»
مورگان شوستر، از طرف دولت آمريكا انتخاب و در تاريخ هفتم جمادي الاولي 1329 وارد بندر انزلي گشت و پس از چند روز در تاريخ 22 جمادي الاولي رسماً معرفي و مشغول كار گرديد. در آن تاريخ يكي از منابع مالي و درآمد دولت گمركات كشور بود. پس از خروج مسيو نوز تشكيلات گمركخانه توسط مسيو مرنارد، معاون نوز، با سي نفر بلژيكي اداره مي‌شد. اولين دسته‌اي كه در مقابل وي به جبهه‌گيري برخاستند مرنارد بلژيكي بود كه تلاش مي‌نمود وي را ضعيف و نااميد سازد.
از طرفي دولت سپهدار در تلاش استقراض جديدي از بانك شاهي به مبلغ يك ميليون و دويست هزار ليره انگليسي توسط مرنارد بود كه مورگان از آن جلوگيري مي‌كرد. بديهي است كه اين حركت، انگليسها و تعدادي از رجال دولت را از كارهاي او بيمناك مي‌ساخت. شوستر وجود نيروهاي مسلح را براي تضمين اجراي اصلاحات مالي ضروري مي‌دانست و به همين جهت، نيروي جديدي از ژاندارم تحت فرماندهي استوكس مخصوص گمرك و ماليه ترتيب داد. فرماندة اين دستة انگليسي، قبلاً واسطة نظامي سابق بريتانيا در ايران بود.
اين عمل شوستر موجب نارضايتي و اعتراض روسيه گشت به طوري كه بر اثر فشار روس و انگليس، استوكس ايران را ترك كرد و رهسپار هندوستان شد. حادثة مهم ديگر كه رخ داد مصادرة اموال شعاع السلطنه، شاهزادة ياغي قاجار، بود كه توسط دولت ابلاغ گرديده بود. در پانزدهم شوال همان سال شوستر از طرف دولت ايران مأموريت يافت كه باغ شعاع السلطنه واقع در
تهران را تحويل بگيرد و به دولت واگذار نمايد. هنگامي كه ژاندارمهاي تحت فرمان شوستر به محل باغ رفتند با مقاومت قزاقهاي روس رو به رو شدند و روسيان به بهانة اينكه املاك شعاع‌السلطنه در گرو بانك روس است، از تحويل آن خودداري ورزيدند.
برخورد تند دستة ژاندارم و شوستر با قزاقان روس كه از آن پس نتايج وخيمي براي ايران به دست داد، مورد تنقيد عده‌اي از مورخان و تحليل‌گران قرار گرفته است. سايكس مورخ انگليسي، فرستادن ژاندارم به منطقة نفوذ روس را اشتباه اعلام كرده و معتقد است كه مورگان يك قضية ساده و روشني را پيچيده و خراب كرده و ايران را در يك وضع بحراني قرار داده است.
كسروي با نكته‌سنجي خاصي ضمن آنكه مراتب ايران دوستي مورگان را تصديق مي‌نمايد، اضافه كرده است:
... مي‌بايستي پيش آمد را از راه سياست و با دست وزارت خارجه يكرويه كنند، نه اينكه شوستر صد تن ژاندارم فرستاده وبا زور قزاقها را لخت كرده بيرون رانند. راست است ايران كشوري آزاد است و قونسول روس را نمي‌رسيد كه به كارهاي دروني دست يازد ولي مي‌بايست فراموش نكنند كه روسيان آزادي ايران را به هيچ گرفته و به همه شهرهاي شمالي سپاه آورده بودند .كسروي عمل مورگان را مورد انتقاد قرار داده و معتقد است كه او بهانه به دست روسيان داده است. حزب دمكرات در داخل كشور با تندروي خاصي از اقدامات مورگان حمايت مي‌كرد و در شرايطي كه عمر دوسالة مجلس به اتمام مي‌رسيد به پيشنهاد حزب دمكرات و فراكسيون آن در مجلس، مقرر شد به مدت شش ماه ديگر ادامة كار مجلس تمديد گردد .
به دنبال حادثة باغ شعاع‌السلطنه اولين اولتيماتوم روس به ايران صادر گرديد. بر طبق اولين يادداشت سفير روس به ايران، ژاندارمهاي شوستر مي‌بايستي هر چه سريعتر محوطة باغ را ترك كنند و املاك را كمافي‌السابق باقي گذارند. به گفتة عبدالله مستوفي يكي از رجال ناظر بر قضيه، مورگان با اغواي حزب دمكرات حاضر نشد نيروهاي خود را از باغ خارج سازد و بدين ترتيب دومين اولتيماتوم روسها به ايران با مضمون شديدتري صادر شد.
روسها خواستار اخراج فوري شوستر از ايران شدند و از دولت ايران مي‌خواستند كه بعد از اين بدون رضايت دولت روس از خارجه مستشار استخدام نكنند و وزير امور خارجة ايران رسماً به سفارت آمده و از روسها عذرخواهي كند . خبر انتشار اولتيماتوم روس هيجان عجيبي در ملت ايران و خصوصاً در تهران ايجاد كرد. مردم خشمگين در اولين اقدامات خود از سوار شدن ترامواي اسبي و ترن راه آهن خودداري مي‌كردند. از سوي علماي نجف خوردن مواد غذايي و استفاده از كالاهاي روس ممنوع و حرام اعلام گرديد. قند روس مورد تحريم قرار گرفت دانشجويان مدرسة سياسي كه نوعاً از فرزندان رجال بودند، دست به تظاهرات و شعارگويي عليه روسها زدند .
رئيس مجلس (مؤتمن الملك) طي تلگراف به نجف اشرف و خطاب به آخوند خراساني، موضوع تجاوز روسها و اشغال بخشي از خاك ايران را به اطلاع ايشان رسانيد و از مشاراليه كسب تكليف كرد ] مجيد كفائي 1359: 239 ـ 246 [ . به موازات تجاوز روسها به شمال، انگليسيها نيز فرصت را غنيمت شمرده و به بهانة ناامني راههاي جنوب، طي يادداشتي به دولت ايران، مهلت سه ماهه‌اي براي تأمين راهها ابلاغ نمود در غير اين صورت دولت انگليس با تشكيل نيرويي در جنوب به رقابت با نيروهاي قزاق روس خواهد پرداخت....
... خريد از تجارتخانه‌هاي اين دو دولت چه در داخل ايران و چه در خارجه اگر چه سفارشي شده باشد و حمل نمودن آنچه خريده شده از خارجه به داخله ايران و حمل نمودن اجناس موجوده در بنادر ايران به ممالك ايران، آنچه متعلق به خارجه است... بعد از بيست و پنج روز از تاريخ اين تحرير، اعظم محرمات شريعه و باد دادن اسلام و خيانت بزرگ به صاحب شريعت مقدسه... و اعانت به كفر و مخاصمه با امام زمان عجل ا... مي‌باشد و كسي كه مخالفت با اين احكام يا تقلبي در آنها نمايد از تاجر و دلال و مكاري باشد و اشنع و انحاي تعزير شرعي خواهد شد ] محل مهر آقايان علماي فارس.
بدين ترتيب بار ديگر شور و احساس ملي با حميّت و غيرت ديني آميخته شد و در يكي از حساسترين شرايط تاريخ ايران، در حالي كه كشور فاقد قدرت مادي و نظامي بود با اين حضور گستردة مردم در صحنة سياست و دفاع و صيانت از كيان مليت و اسلاميت، علما و رجال سياسي و نمايندگان مجلس را در يك صف واحد به مبارزة سرنوشت ساز عليه استيلاي خارجي و تحقير هويت ملي دعوت مي‌كرد.
