طبرسی و مجمع البیان ؛ دو جلدی

امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طَبرِِسی یا شیخ طبرسی (۵۳۲-۴۵۴ خورشیدی/۵۴۸-۴۶۸ قمری) با لقب «امین الاسلام» دانشمند و فقیه شیعه ایرانی است که کتاب‌هایی دربارهٔ علوم دینی عصر خود تألیف کرده‌است. به نقلی، فضل بن حسن طبرسی از خاندانی روحانی و علم‌دوست که اصلاً از تفرش بوده‌اند، زاده شده‌است و طبرِس در حقیقت همان تفرش است. وی به خراسان هجرت کرد و در مشهد ساکن شد و در اواخر عمرش راهی سبزوار شد و در همانجا درگذشت. پیکر او را در مشهد در نزدیکی حرم امام رضا دفن کردند و خیابان آنجا به نام او، طبرسی نامگذاری شده است.

طبرسی در علوم دینی زمان خود، مانند تفسیر، فقه، کلام، سیره و تاریخ ائمه مشهور بوده است و در همهٔ این موضوعات کتابهایی نوشته است. به گفته همعصر او، بیهقی (در کتاب تاریخ بیهق)؛ کار عمدهٔ طبرسی تلخیص و تحریر کتابهای دیگران بوده است. کتاب مجمع البیان اثر طبرسی - بنا به تصریح خود او در مقدمهٔ کتاب - تحریری نو از تفسیر تبیان شیخ توسی (۴۴۷-۳۷۴ خ./۴۶۰-۳۸۵ ق.) است یا کتاب دیگر او، المؤتلف من المختلف بین ائمه السلف که دربارهٔ فقه تطبیقی یا مسائل الخلاف است نیز تحریر از کتاب مسائل الخلاف شیخ توسی است.

یکی از خصوصیات طبرسی دور بودن او از تعصب است و برای مثال از علامه زمخشری، دانشمند نامدار سنی، تجلیل کرده‌است. فضل بن حسن طبرِسی در ادبیات و زبان عربی استاد بوده‌است عبارات عربی را به نیکویی و شیوایی و اختصار بیان می‌کرده‌است و به لطائف ادبی هم علاقهٔ ویژه‌ای داشته‌است. همین نکته‌سنجی و لطیفه‌جویی، او را به نوشتن کتاب الکافی الشافی که لطائف ادبی کتاب کشاف علامه زمخشری را دربردارد، واداشته‌است. مهمترین کتاب وی همان مجمع البیان است و پس از آن کتاب تفسیر جوامع الجامع به زبان عربی مهم است.

تفسیر وی مشهور به مجمع‌البیان به تنهایی کافیست که دریای فضل و تبحر علمی او را بنمایاند. تفسیری که از آن نور حقیقت می‌بارد و پرتوی دانش و بینش وحی الهی از آن می‌تابد، کتابی که هیچ‌کس از آن بی‌نیاز نتواند بود.

وی بیش از 50 سال در مشهد مقدس اقامت داشت و در سال 523 قمری به سبزوار هجرت کرد و مورد عنایت سادات آن دیار قرار گرفت و 25 سال از عمر خود را در این شهر گذرانید و به تعلیم شاگردان، تصنیف و تالیف پرداخت. طبرسی در علوم متداول زمان خود مانند؛ علوم ادبی ـ‌صرف، نحو، معانی، بیان، شعر و...‌ـ و علم کلام، فقه، تفسیر و حدیث، ریاضی و... تبحر داشت. بررسی محتوای مجمع‌البیان نشان می‌دهد که مرحوم طبرسی در سایر علوم نیز استاد و چیره‌دست بوده است...