کرانه های جنوبی دریای خزر ؛ سفرنامه

س‍ف‍رن‍ام‍ه‌ م‍ل‍گ‍ون‍ف‌ ب‍ه‌ س‍واح‍ل‌ ج‍ن‍وب‍ی‌ دری‍ای‌ خ‍زر، ۱۸۵۸ و ۱۸۶۰م‌

یادداشتهای مربوط به کرانه‌های جنوبی دریای خزر را که در سال 1863، آکادمی علوم در سنت پترزبورگ، شایسته انتشار تشخیص داد، در سال 1860 طی مسافرتم در شمال ایران به رشته تحریر در آورده‌ام. من در این سفر افتخار داشتم در معیت آقای فون دورن، مشاور واقعی دولت باشم که پیش از آن نیز در دانشگاه سنت پترزبورگ معلم عالیقدر زبان افغانی من بود.

دریای خزر از نظر شکل جغرافیایی، آب و هوا و وضع آب‌نگاری از شمال به جنوب به حوضه‌های شمالی به وسعت ۹۴۲، ۹۱کیلومترمربع، مرکزی به وسعت ۸۱۲، ۱۳۷ کیلومترمربع و جنوبی به وسعت ۶۴۸، ۱۴۸ کیلومترمربع تقسیم می‌شود. حد فاصل حوضه شمالی که کم‌عمق‌ترین منطقه آبهای خزر است، و حوضه مرکزی، خطی فرضی به طول ۲۲۵ کیلومتر است که از جزیره چچن در مغرب تا دماغه تیوب ـ قراگان در مشرق کشیده می‌شود. رودهای بزرگی مانند اِمبا، اورال، ولگا، کوما و تِرِک در حوضه مرکزی به خزر می‌ریزند. این حوضه زمستانهای بسیار سرد و یخ‌بندان و تابستانهای بسیار گرم دارد.

حد فاصل حوضه مرکزی و حوضه جنوبی خطی فرضی به طول ۳۰۳ کیلومتر میان جزیره ژیلویی در مغرب و دماغه کولی ـ مایاک در مشرق است. ژرفای متوسط حوضه مرکزی ۶ر۱۷۵ متر و عمیق‌ترین نقطه آن هشتصد متر است. رودهای سولَک و سمور در این حوضه وارد خزر می‌شوند. حوضه جنوبی چهارگوشه است و حدود صد رود در آن جریان دارد که مهم‌ترین آن‌ها ارس، سفیدرود، گرگان و اترک است. آب و هوای آن معتدل و ژرفای متوسط آن ۳۲۵ متر و حداکثر ژرفای آن ۰۲۵، ۱متر است