نظامهای آبیاری سنتی در ایران

نظام های آبیاری سنتی در ایران

نویسنده: جواد صفی نژاد
ناشر: دانشگاه تهران
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 285
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1359 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو  _ نو 

مروری بر کتاب 

مصور 

در ایران محدودیت منابع آب موجب شده است تا بهره‌برداری از آن در طول تاریخ به صورت نظام‌مند و در چارچوب ضوابط و معیارهای حساب شده انجام گیرد. به سخنی دیگر، نظام بهره‌برداری از آب در ایران یک امر تاریخی، اجتماعی و فرهنگی است.  وجود واحدهای کار زراعی سنتی (بنه) نیز از این واقعیت سرچشمه می‌گیرد که آب، جز در یک یا دو ناحیه، کمیاب‌ترین منبع کشاورزی در ایران است.

با این وصف، تاریخ تشکیل و شکل‌گیری نظام‌های حقوقی و اجتماعی در آبیاری بس دراز و دارای قواعد و ضوابط خاصی است. در ایران سه منبع مهم آبیاری در طول تاریخ وجود داشته که به ترتیب اهمیت عبارتند از: قنات، رود و چشمه. در هر کدام از این منابع مهم آبیاری، نظام‌های پیچیده و متکاملی در طول تاریخ برای بهره‌برداری از آب آنها برای کشاورزی صورت گرفته است.

این نظام بهره‌برداری شامل مدیریت تامین آب، مدیریت توزیع و انتقال آب و در نهایت مدیریت مصرف و استفاده از آب بوده است. در این نظام، مدیریت تامین آب بر عهده مالک و مالکان بوده و خدمات مربوط نیز به شکل گروهی انجام می‏شده است؛ مدیریت توزیع و انتقال آب نیز به صورت گروهی و تحت نظارت صاحب منصبانی قرار داشته است؛ مدیریت مصرف و استفاده از آب نیز بسته به نظر بهره‌برداران، جمعی یا انفرادی بوده است.

ایرانیان باستان که پس از مهاجرت از کوههای قفقاز حدود 3000 سال پیش به فلات ایران رسیدند ، در جنوب و مرکزی ایران ساکن شدند. این دو منطقه مکانهایی است که بیشترین نمونه های مدیریت آب را در آن داریم. Kariz یک قنات زیرزمینی است که توسط بیل و سنبله در انواع خاک و صخره‌ها حفر شده است تا آب کوههای مرتفع واقع در دهها کیلومتر دورتر از شهرکهای انسانی که هیچ منبع آبی به راحتی در دسترس نیست ، منتقل کند.

مردم به دلیل کشف شرایط بهتر زندگی ، سرزمین های خود را ترک نکردند. درعوض ، آنها این سیستم را با استفاده از منابع طبیعی و قوانین اختراع کردند تا آب در کانالهای آب ساخته شده توسط انسان در یک شیب ابداع شده صورت بگیرد و مجاری را برای مسافت های طولانی اجرا کند تا زندگی به روستاها و شهرها برسد. تا این مرحله ، آب منتقل شده است. اکنون وقت آن رسیده است که از قدرت جریان آب استفاده کرده و آن را حفظ کنید.

از ابتدای تاریخ سرزمین وسیع ایران با کمبود آب و مرتب نبودن بارش روبرو بوده است، و به همین جهت ساختن سد و شبکه های آبیاری و قنات و کاریز کار عادی حساب می شده. بهمین جهت ایرانی ها اولین مردمانی بودند که این دانش و فن آوری را دانسته، و استادان ایرانی آنرا به شمال هندوستان، شمال آفریقا و اسپانیا بردند. البته قبل از قرن 20 شبکه های آبی برای آبیاری و کشاورزی بود، اما از قرن 20،انرژی به آن اضافه گردید، و سپس آب شرب هم اهمیت فراوان و اصلی پیدا کرد.

تمدن های باستانی همگی در کنار رود های بزرگ شکل گرفتند، مانند: نیل، دجله، فرات، سند، گنگ، هوانگهو، یانگ تسه، و... اما تنها تمدنی که به دور از هر گونه رودخانه عظیم شکل گرفت و مالک الرقاب جهان باستان شد، تمدن ایران بود. جهش چشمگیر ایرانیان مدیون قنات و کاریز، و آب شناسی اصولی بود. در زمان سلسله هخامنشیان، اگر کسی زمین بایری را آبیاری می کرد، تا پنج نسل از پرداخت هر گونه مالیات معاف بود .در این مقاله وضعیت مدیریت آب در شبکه آبیاری ایران باستان مورد بررسی قرار می گیرد. ایرانیان باستان همیشه به روشهایی که با آب تصفیه کرده بودند ، آن را تأمین می کردند ، آنرا حفظ می کردند ، مهار می کردند ، آنرا انتقال می دادند ، دوباره هدایت می کردند و توزیع می کردند.

مدیریت آب در یک موقعیت جغرافیایی که در تمام طول سال به وفور یافت نمی شود به خودی خود یک چالش است. این نشان دهنده عزم یک ملت برای زنده ماندن و شکوفایی است. ساختارها و تأسیسات مربوط به آب مختلف وجود دارد که هنوز هم در ایران وجود دارد و ایرانیان و همچنین مسافران خارجی برای بازدید و قدردانی از چگونگی مدیریت قرن ها در این کشور ، قدردانی می کنند. من قصد دارم برخی از آنها را در اینجا معرفی کنم تا بتوانید تصویری کلی در مورد آنها داشته باشید.