ناردانه ها ؛ گزیده ای از رباعی های فارسی

ناردانه ها 

انتخاب و توضیح: محمدعلی اسلامی ندوشن
ناشر: نغمه زندگی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 320
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1381 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : نو

مروری بر کتاب 

گزیده ای از رباعی های فارسی

در ادب فارسی، کسی که مشروح تر از همه از رباعی حرف زده است، «شمس قیس رازی»، مولف «المعجم فی معائیر اشعارالعجم» ست. وی ابداع آن را به رودکی نسبت می دهد. اینکه «فهلویات» همزاد رباعی قرار گرفته است، این حدس را پیش می آورد که ترکیب رباعی بی ارتباط با ایران پیش از اسلام نیست. در ایران ساسانی این روش رواج داشته است که مفهوم حکیمانه ای را در عبارت کوتاهی بیان کنند. سخنان منسوب به اردشیر بابکان و بزرگمهر و دیگران، نمونه ای از آن است.

کوتاه گویی و گزیده گویی با طبع ایرانیان آن زمان سازگار بوده. تجربه های دوران دراز تاریخی، ذهن آنان را برای دریافت مفاهیم، به صورت بُرنده و قاطع آماده کرده بوده، بی استدلال و توضیحی؛ و رباعی نیز همین روش را در پیش گرفته.
شیوه ی کوتاه گویی در زبان های دیگر هم هست، اندیشه ای به ناگهان در ذهن می گذرد، مانند یک آذرخش یا اشراق، و شخص می خواهد آن را ثبت کند. به خصوص آن را نزد چینی ها و ژاپنی ها می بینیم؛ ...

رباعی های فارسی را در یک تقسیم بندی کلی می توان بر سه نوع دانست:
١. ترانه های ساده که بیان احساس عاطفی و گذرا دارند، و یا حسب حال می گویند؛ نمونه ی این رباعی ها را نزد گویندگان قرون سوم تا ششم می بینیم، گرچه بعد نیز ادامه می یابد.
٢. نوع دوم، رباعی های «خیامی وار» ست. دید ناخشنود و معترض نسبت به نوع زندگی، به گذشت عمر مهار ناپذیر؛ و در مقابل، دعوت به بهره وری از لحظات. بدیهی است که این طرز اندیشه منحصر به خیام نیست، جزو کهن ترین تامل های بشری ست، و در ادب فارسی از رودکی و فردوسی تا دوران ما جریان دارد، اما چون گوینده ی بارز آن خیام ست، آن را خیامی خواندیم.
٣. سوم، دید عارفانه ست. موضوع اصلی آن جست و جوی معشوق ست که زیبایی جسمانی و روحانی هر دو را دارد. نموداری ست از زیبایی کل. ... موجودی ست بی نام، ناپیدا و ناشناخته. غایت زندگی در وجود او جستجو می شود...

در هر سه نوع، با درجاتی متفاوت، این سه وجه دیده می شود:
(١) رابطه ی انسان با طبیعت و دنیای بیرون
(٢) بازتاب طبیعت به درون انسان
(٣) پیوند آن از طریق تخیل به عالَم بی انتها

سوال دیگر آن است که چه بخشی از این سرزمین حادثه آفرین تر، فکر انگیزتر و شعرسازتر بوده است؟ باید گفت: شرق ایران. علت در وهله ی اول اقلیم و جغرافیاست. حادثه های بزرگ از جانب شرق روی نموده و نیز چون در دوران بعد از اسلام خراسان دور از مرکز خلافت بوده، زمینه ی مناسب تری در خود داشته که کانون مقاومت و ابراز نظر قرار گیرد. به همین سبب می توان گفت که این خطه، سخنگوی ایران شده است. سه تیره ی اندیشه: حماسه، عرفان و تفکر خیامی از آن جا سر برآورده اند.

بردگان ترکستان و زیبایان «چین و چگل» نیز در پروراندن ذوق شاعرانه ی خراسانیان بی تاثیر نبوده اند. می بایست دو سه قرن بگذرد و با یورش مغول، اندیشه ی ایرانی پخته و آبدیده شود، تا نبوغ شاعرانه سفری در پیش گیرد و از شیراز سر برآورد. اگر چنین نشده بود قله ی شعر فارسی به خراسان محدود می ماند....

در مقدمه، ضمن بیان تعریفی از رباعی، نگارنده رباعی را به سه دسته تقسیم کرده، هر یک را جداگانه تشریح نموده است .سپس با آوردن 382 رباعی از شاعرانی چون "رودکی"، "شهید بلخی"، "منوچهری"، "مسعود سعد"، "فرخی"، "انوری"، "خاقانی"، "حافظ"، "بایزید بسطامی"، "سنایی"، "عطار"، "مولوی " و "خیام "توضیح و مفهوم ابیات را ذکر کرده، گاه شاهد و مثال‌هایی بر تفسیر ابیات می‌افزاید .

بخش بعدی تحت عنوان "خیام و درد روشن بینی"، شرح و تحلیلی است از اندیشه‌ها، اجتماع زمان خیام و ویژگی رباعیات او .در پایان اسامی و شرح حال اجمالی شاعرانی آمده که نمونه‌ای از شعر آنان در کتاب درج گردیده است .