فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی

کتاب ؛ راهنمای خوبی است و در ضمن برای آشنایی خلاصه با فرهنگ ایران هم ساده و هم روان در عین حال غنی است .کتاب حاضر که نزدیک به ۵ سال عمر گرانمایه درآن صرف شد، همّ و غم صاحب این قلم را به خود مصروف داشت. روزها هم‌زانوی گرد و غبار کتابخانه‌ها بود و شب‌ها همدم یاران خاموش و صدها کتاب و رساله را با حوصله از نظر گزراند و ده‌ها دیوان و کتاب شعر را به آهستگی در مطالعه گرفت.

حاصل این تلاش شب و روز فراهم آمدن هزارها برگه و یادداشت بود که تنها تنظیم آنها ماه‌ها زمان گرفت و با آنکه تپش انقلاب و اسطوره‌سازی مردم با گسترش فرهنگ اساطیر به کوچه‌ها، او را نیز همچون همگنان مدتی بی‌قرار به عرصه خونین خیابان‌ها کشانید و با گاز اشک‌آور و رگبار مرگ دمساز کرد، اما در فردای انقلاب با سبکبالی دوباره به پهنای کار باز شد و با عشق به زبان فارسی و فارسی‌زبان به ادامه کار دل بست و به امید خدمتی ناچیز به فرهنگ و معارف این مرز و بوم دیده از پشت پای خجالت برداشت. و برگ سبز تحفه خویش را نیز به امید قبول به آستانه بیکرانه این ملت اسطوره‌ساز تقدیم داشت.گذشته از این ، با تکیه بر اصول تحقیق، تا حد ممکن از بحث‌های خشک و بی‌روح لغوی و مسائل جنبی پرهیز کرده وکوشیده‌ام در تمام مقالات (مدخل‌ها) لُبّ مطلب توأم با لطف بیان روی کاغذ بیاید. نکات بسیاری در این کتاب مورد توجه قرار گرفته از جمله: 

الف) از میان صورتهای متفاوت یک عنوان، مدخل اصلی ذیل مشهورترین عنوان آمده و گونه‌های دیگر به آن ارجاع داده شده‌اند.
ب) برخی مدخل‌های‌ اصلی، عنوان‌های نیمه مستقل و فرعی نیز داشته‌اند که همگی به مدخل اصلی ارجاع داده شده‌اند.
ج) چون فرهنگ معاصر به فرهنگ ایران و ادبیات فارسی مربوط است، به جای آنکه صورت‌های کهن و متروک عنوان‌ها و نام‌ها مورد توجه قرارگیرند، هر مدخل ذیل صورت مأنوس آن در زبان فارسی آمده و ضمن توجه به صول تحقیق، بیشتر، روایات و منابعی مورد توجه واقع شده‌اند که با همین صورت مأنوس در ارتباط بوده‌اند.
د) عنوان‌هایی که در فارسی به صورت ترکیب و یا معطوف به یکدیگر مشهورند، اصل قرار‌گرفته‌اند و جزء دوم به جزء اول ارجاع داده شده است.
هـ)موارد مشابه از فرهنگ ایرانی و اسلامی ذیل یکی از دو عنوانی آمده که مشهورتر بوده و عنوان دیگر به آن ارجاع داده شده است.و ....

 اهمیت این کتاب از آن جهت است که عده‌ای از خوانندگان با شخصیت‌ها، ‌روایت‌ها و مکان‌های اشاره شده در اشعار و داستان‌ها آشنا نیستند و فقط از معنای ظاهری آنها به درک متوسطی دست پیدا می‌کنند؛ ولی این فرهنگ تمامی داستان‌ها و روایت‌های نهفته در آن اصطلاحات را به تفصیل و از دیدگاه‌های مختلف بیان می‌کند و درک و لذت بیشتری از آن شعر یا داستان نصیب خواننده می‌کند.برخی از مدخل‌ها از ابتدا عبارتند از: آب، ‌آبان، آبانگان، آب حیات، آپولون، آتبین، ‌آتش و .. . 

به عنوان مثال، در توضیح اشارات داستانی و اساطیری  «آب» آمده است: «آب یکی از چهار عنصر اصلی است که نزد ایرانیان مقدس و ایزدی به شمار می‌رفته است. از قدیمی‌ترین ایام در ایران همانند جهانبینی کهن سومری، ‌معتقد به نقش آفرینندگی آب در نظام جهان بوده‌اند. ... معانی نمادین آب را می توان در سه مضمون اصلی چشمه حیات، وسیله تزکیه و مرکز حیات دوباره خلاصه کرد. ... در روایات اسلامی آمده است که خدای تعالی پس از آفریدن لوح و عرش و کرسی،‌ همه عالم را یکسر از آب آفرید . ... 

این فرهنگ به صورت الفبایى عرضه شده است و تمام مطالب توضیحى و منابع و مراجع لازم، در متن مدخل‌ها آمده‏اند. در تمامی مدخل‌ها از مثال‌ها و اشعار و نمونه‌ها برای توضیح بهتر استفاده شده است. تلفظ برخی واژه‏ها و  همچنین اسامى خارجى، با حروف لاتین در برابر آنها قید شده‏اند. در تدوین مدخل‌ها در درجه اول بر اسناد کهن و معتبر تکیه شده و بعد به تحقیقات اهل فن. آنچه با عنوان منابع، در پایان هر مدخل آمده، فهرستى است از منابع و مراجعى که در متن مدخل به آنها اشاره نشده است؛ اما براى تدوین آن مدخل، بسیارى از آنها به ترتیب قدمت و اعتبار، مد نظر بوده‌اند. 

نگارنده در مقدمه آورده است: «افسانه و اسطوره به عنوان جلوه‌هایی از فرهنگ با خلاقیت قومی رابطه‌ای مستقیم دارند. مراد از این خلاقیت در اینجا چیزی در حدود نوعی آفرینش هنری است. شاید نادرست نباشد اگر بگوییم اسطوره و هنر دو روی سکه‌اند و در خاستگاه و هدف، مشترک.» به اعتقاد یاحقی، این کتاب بر آنست تا به شیوه‌ای تحقیقی و مستند به منابع و مدارک مربوط،‌ نشان دهد که اولا فرهنگ و شعر و ادب فارسی،‌ در ورای اشارات و تلویحات و رموز و مظاهر گوناگون بر چه پشتوانه سرشاری از اندیشه وادرک تکیه دارد. ثانیا روشن کند که درک ابعاد هنری و غنای فرهنگی آن، بدون اطلاع از این اشارات و کنایه‌ها و اسرار و رموز ممکن نیست. 

دکتر محمد جعفر یاحقی، در سال ۱۳۲۶ در فردوس به‌دنیا آمد. وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در شهر فردوس گذراند. در سال ۱۳۴۵، به قصد ادامه تحصیل به مشهد رفت و در سال ۱۳۴۶ در رشته ادبیات در دانشگاه فردوسی مشهد پذیرفته شد. در سال ۱۳۵۰ به عنوان رتبه اول در کنکور کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مشهد پذیرفته شد. وی در سال ۱۳۵۴ با درجه ممتاز از پایان‌نامه خود دفاع کرد و به پیشنهاد دکتر غلامحسین یوسفی به عنوان مربی در بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی استخدام شد. در همان زمان وی در دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران با رتبه اول پذیرفته شده و هم‌زمان با تدریس در دانشگاه فردوسی، در دوره دکتری دانشگاه تهران به تحصیل پرداخت. وی در سال ۱۳۵۹ از پایان نامه دکتری خود در دانشگاه تهران با درجه ممتاز دفاع کرد. در سال ۱۳۶۷ به درجه دانشیاری و در سال۱۳۷۲ به مرتبه استادی ادبیات فارسی ارتقا یافت. دکتر یاحقی از دی‌ماه ۱۳۸۱ مدیریت قطب علمی فردوسی‌شناسی و ادبیات خراسان را به عهده گرفت.