شعرا و نویسندگان فارسی زبان پس از قرن دوم هجری و با سپری شدن دوره فترت ادبی، رنگی تازه به ادبیات فارسی زدند و با آمیختن فرهنگ ایرانی با آموزههای متعالی اسلامی، برگ زرینی در تاریخ ادبیات کشورمان گشودند.

این پیوند عناصر ایرانی و اسلامی در عرصه ادبیات که با تأثیرپذیری متون نظم و نثر فارسی از کلام الهی، سخنان پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصوم عینیت یافت، بهتدریج سیر صعودی را طی کرد تا آنکه در قرن ششم به اوج شکوفایی رسید.

مثنوی در حقیقت یک کتاب حکمت، فلسفه و اخلاق، ذوق، حال، تربیت و علوم اجتماعی است و لبریز از اسرار حقایق حیات می باشد که با زندگی پیش می رود، درست مثل امواج دریا که پشت سر همدیگر میرسند ولی در میان آنها فرق فراوان وجود دارد.

مثنوی نمونه ای است از آنچه در قرآنکریم است، زیرا در قرآنکریم هم از بیان حق تعالی و حقایق معنوی است. آیه، آیه احکام ، آیه اشاره به صبر است. آیه دیگر به خوف ورجا. به هر حال آیه ها مرتب و مدون نیستند. کتاب مثنوی شریف نیز به همین کیفیت است.

به همین جهت با همه وضوحی که مولانا در افاده مثنوی بکار برده است، بیشتر ابیات آن از نظر فهم دشوار است.

مطابق شمارش که قاضی تلمذ حسین در مرآت المثنوی کرده و در هندوستان چاپ شده است، در مثنوی معنوی 745 حدیث نبوی تفسیر و توضیح شده است. 528 آیه از آیات قرآنی در مثنوی به طریق اشاره ویا به تصریح مذکور است که مولانا آنها را شرح و تفسیر کرده است.

مولانا در دیباجه عربی دفتر اول، کتاب مثنوی را اصول، اصول، اصول دین در کشف اسرار، اصول و یقین می خواند و آنرا فقه اکبر، شرح ازهر وبرهان اظهر خداوند می شمرد. آنرا جنان جنان می خواند، در یکجا آنرا به رود نیل تشبه می کند که آبشخور برد باران و گروندگان به حق است، در جای دیگر آنرا هادی خلق می نامد و آنرا در عین حال شفا صدور و جلاء اذهان و کشاف قرآن وصف می کند.

در مثنوی، صحبت از عشق خداست و تمنای وصال او که هدف غایی سالک است و از این جهت است که اغلب اشعارش رنگ عاشقانه دارد، حتی او غزل را از عشق شهوانی به محبت روحانی رسانده است. مولانا مثنوی را وسیله ای برای تعلیم عرفان و اخلاق کرده است.

مثنوی، درس انسان شناسی را در آینه روزگار به خوبی می نمایاند. از قرآن و حدیث و کلام سخن می گوید، کلام خدا را می شکافد، از انبیا و اولیا گفتگو می کند و کتاب حاضر که پژوهشی گسترده در مثنوی معنوی محسوب می شود، روایتگر و شرح و تفسیر همین جنبه های مثنوی است.

اما در این کتاب ؛در آغاز به حکمت و جهان بینی عرفانی اشارتی رفته و سپس در بخش نخست تعاریف مختلفی از «عشق» اعم از «روان شناسی»، «عرفانی»، «فلسفی» و مانند آن آورده شده است. بررسی «عشق و شرع»، «عشق و شعر»، «عشق و عقل»، و «عشق و عرفان» مباحث دیگری است که در بخش نخست مطرح گردیده است.

در بخش دوم کتاب، علاوه بر معرفی اجمالی، زندگی، آثار، احوال و اندیشه مولوی، عشق در آثار مولوی شرح و تبیین شده است؛ همچنین جنبه های عشق در مثنوی معرفی گردیده است....