دستور دبیری

دستور دبیری

نویسنده: محمدبن عبدالخالق میهنی 
مصحح: عدنان صادق ارزی
ناشر: مصحح
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 140
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1340 - دوره چاپ: 1

کمیاب  - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب

دستور دبیری، عنوان قدیم‌ترین کتاب دربارة فن دبیری و ترسّل به زبان فارسی، نوشتة محمدبن عبدالخالق میهنی. در تنها نسخة شناخته‌شده از این اثر ، عنوانی برای این کتاب نیامده‌است، اما عدنان صادق ارزی ، باتوجه به محتوای کتاب، عنوان دستور دبیری را برای آن برگزید و این کتاب با این عنوان در کتابها و مقالات بعدی معرفی شد.

دستور دبیری با دیباچه‌ای کوتاه در سبب تألیف و معرفی اجمالی آن آغاز شده و سپس در دو قسمت ادامه یافته‌است: قسم اول دربارة آداب و مقدمات فن دبیری است، که مؤلف آن را عنوانات نامیده‌است. در این بخش، مؤلف دربارة مقدمات فن دبیری توضیحات جامع و دقیقی داده‌است. سخن وی دربارة قلم، انواع و کاربرد آن به‌لحاظ تاریخی بسیار ارزشمند است. به گفتة او، «قلم جلیل» برای سلاطین و والیان، «قلم دقیق» مخصوص مستوفیان و «قلم میانه» برای دیگران به کار می‌رفته‌است .

او دربارة قطع و اندازة کاغذ یا فاصلة میان سطور نیز توضیحاتی داده‌است . توضیحات دقیق و ارزشمند او دربارة شیوة نوشتن حروف، نقطه‌گذاری و حرکت‌گذاری کلمات، در کتابهای دیگر این قرن دیده نمی‌شود .به‌علاوه، او دوازده نکته دربارة دستور زبان و رسم‌الخط فارسی آورده که به‌لحاظ زبان‌شناسی و تاریخ زبان فارسی بسیار ارزشمند است؛ از جمله قاعدة جمع‌بستن کلمات فارسی با «ها» و «ان» و شیوة نوشتن کلمات عربی مختوم به «ة» در زبان فارسی و شیوة نوشتن کلمات مرکّب .

او فهرستی از واژگان فارسی متداول و به گفتة خود «پسندیده» را به دبیران پیشنهاد کرده که به‌لحاظ تاریخی و زبان‌شناسی بسیار باارزش است .از موارد بسیار مهم این بخش، تأکیدهای مؤلف بر تفاوت قاعده‌های زبانی و رسم‌الخط زبان فارسی و عربی و برحذر داشتن مخاطبان از به‌کاربردن قواعد کتابت عربی در زبان فارسی است . از دیگر مباحث این بخش، نکات تاریخی مهمی دربارة فن ترسل است .توضیحات این اثر دربارة کنیه و انواع نامه  شامل نکات تازه و بکری است. از دیگر بخشهای مهم قسم اول، توضیحات دقیق دربارة القاب، دعاها و عناوینی است که نویسنده باید متناسب با شأن مخاطب آنها را به‌کار بَرَد.

مؤلف قسم دوم را، که درواقع بخش نمونه انواع نامه‌هاست، با این توضیح آغاز نموده که آن را برای آموزش مبتدیان نوشته‌است . سپس نمونه‌هایی از ارکان نامه، از قبیل صدر نامه، وصف اشتیاق، تشبیب و تخلص، را برای طبقات مختلف مخاطبان آورده  و پس از آن، به‌تفصیل به نامه‌های اخوانی پرداخته‌است. در این بخش، نخست نامه‌ای نمونه باعنوان «افتتاح به مکاتبت» و پاسخ به آن را آورده ، سپس اخوانیات را به‌لحاظ مضمون به هشت نوع اشتیاق، شکر، شکایت، عتاب، تهنیت، تعزیت، عنایت، و عیادت تقسیم کرده و برای هریک، نمونه‌ای همراه با پاسخ آورده‌است .

چون در نامه‌های اخوانی از قواعد رسمی حاکم بر نامه‌های سلطانی خبری نیست، می‌توان قدرت نویسندگی میهنی را در این نمونه نامه‌ها دریافت. این بخش از کتاب به‌لحاظ زیبایی نثر و فصاحت و بلاغت بسیار درخور توجه است. ساختار و عناصری که مؤلف برای نامه‌های اخوانی آورده، مانند آغاز، وصف اشتیاق، تخلص، دعاها و غیره ، در اخوانیاتی که قرن ششم در عَتَبَة‌الکَتَبَة اثر منتجب‌الدین بدیع آمده‌است نیز دیده می‌شود.

میهنی نمونه‌هایی از انواع رقعه را با مفاهیمی مانند هدیه فرستادن، دعوت، مشاورت، استعفا، و استقراض همراه با جواب هر یک از آنها آورده‌است . او در پایان به معرفی نمونه‌هایی از سلطانیات (نامه‌های رسمی و حکومتی) از قبیل منشورها، انواع محضر، جماعت‌نامه، اتفاق‌نامه و انواع گواهیها پرداخته‌است. در این بخش، نامه‌های مهمی مانند منشور ریاست ، منشور عامل و منشور شحنه  آمده‌است که دربارة حدود و ثغور این شغل ها و صلاحیت لازم برای احراز آنها اطلاعات تاریخی باارزشی به خواننده می‌دهد.

بااینکه مؤلف در مقدمه  اشاره کرده‌است که در پایان کتاب به صکوک (= قباله‌های شرعی) می‌پردازد، در آنجا مطلبی در این‌باره دیده نمی‌شود.نثر این کتاب ساده و روان است و تاحدی از شیوة منشیان قرن ششم، که به ایراد صنایع و القاب و عناوین خاص و اِطناب و اسهاب علاقه وافر داشته‌اند، به دور است و به‌لحاظ اشتمال بر لغات و اصطلاحات تاریخی و اجتماعی، یکی از منابع مهم زبان فارسی به‌شمار می‌رود. با اینکه میهنی همانند عنصرالمعالی صاحب قابوسنامه به نویسندگان توصیه می‌کند که از آوردن سجع بپرهیزند و سجع را نوعی تکلف در سخن می‌داند، آوردن سجع را در مقاطع سخن عیب نمی‌شمارد.

برخی از مباحث دستور دبیری را در کتابهایی که پس از آن اختصاصاً در باب ترسل نوشته شده‌اند می‌توان دید؛ مثلاً حسام‌الدین خویی در کتاب قواعدالرسائل و فرائدالفضائل، مانند میهنی، اخوانیات را با افزودن «مفاتحت» به‌جای «افتتاح به مکاتبه» و «شفاعت» به ده نوع تقسیم کرده و، مانند میهنی، برای هر موضوع یک نامه و یک پاسخ آورده‌است . در کتاب غُنیة‌الکاتب و مُنیة‌الطالب او نیز در بخش اخوانیات، به‌وضوح شباهتهایی با دستور دبیری دیده می‌شود .

تنها نسخه‌ای که از دستور دبیری شناخته شده نسخة کتابت‌شده در 585 است که در کتابخانة فاتح استانبول نگهداری می‌شود. در 1962 عدنان صادق ارزی این نسخه را در آنکارا تصحیح کرد و به چاپ رساند.