جواهرنامه نظامی

جواهرنامه نظامی

مولف: محمدبن‌ ابی البرکات‌ جوهری‌ نیشابوری‌
به کوشش : ایرج افشار , محمدرسول دریاگشت
ناشر: میراث مکتوب
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 430
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1383 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : نو 

مروری بر کتاب

مصور اسناد

این اثر قديمى­ترين و نخستين كتاب به زبان فارسى در مباحث مربوط به جواهر و فلزّات و ممزوجات (آلياژ) و تلاويحات (مينا و آنچه رنگ آنها به آتش گردانيده مى­شود) است. اهمّيت عمده اين اثر در آن است كه مؤلّف و پدر و پسرش پيشه جوهرى داشته‌اند؛ از اين رو، بسيارى از تجربيات و اطّلاعات شخصى و مسموعات برگرفته از تجّار جواهر و ابتكارات خود را در اين اثر به يادگار گذاشته است. در این اثر به دو کتاب احجار ارسطو و الجماهر بیرونی توجه خاصی شده است.

درباره مؤلف‌ همین‌ قدر می‌دانیم‌ که‌ پدرش‌، خودش‌ و پسرش‌، جوهری‌ (زرگر و حکاک‌) بوده‌اند و اهمیت‌ عمده جواهرنامه نظامی‌ نیز از همین‌ روست‌. به‌ گفته مؤلف‌، کتاب‌ او ترکیبی‌ است‌ از گفتار حکمای‌ متقدم‌، تجربه‌های‌ شخصی‌ از پیشه جواهرسازی‌ و صنعت‌ حکاکی‌، و حکایاتی‌ که‌ مؤلف‌ از معتمدان‌ و تجار شنیده‌ است‌؛ پس‌، از این‌ حیث‌ که‌ حاوی‌ نکته‌های‌ ابتکاری‌ است‌، ارزش‌ خاصی‌ دارد.

مراد مؤلف‌ از گفتار حکمای‌ متقدم‌، اقوالی‌ است‌ که‌ معمولاً از کتاب‌ الجماهر ابوریحان‌ بیرونی‌ و کتاب‌ الاحجار ارسطو آورده‌ است‌. از ترکیب‌ و مندرجات‌ جواهرنامه مشهود است‌ که‌ مؤلف‌ مطالب‌ بسیاری‌ را از الجماهر نقل‌ کرده‌ است‌ و شاید بتوان‌ گفت‌ که‌ مأخذ عمده او الجماهر بوده‌ است‌. در متن‌، هفده‌ بار به‌ نام‌ آن‌ تصریح‌ گردیده‌ و از ابوریحان‌ بیرونی‌ نیز اغلب‌ با ذکر «استاد» یاد شده‌ است‌؛ اما، موارد حذف‌، تلخیص‌، ابقا و ترتیب‌ نقل‌ مباحث‌، و وارد کردن‌ اطلاعات‌ تجربی‌ خود و دیگران‌، بنا بر سلیقه‌ و حاصل‌ تجارب‌ مؤلف‌ است‌.

جواهرنامه‌ به‌ چهار مقاله‌ تقسیم‌ شده‌ است‌:
مقاله اول‌، کیفیت‌ مفردات‌ معدنیاتی‌، در چهار فصل‌
مقاله دوم‌، در باره جواهری‌ که‌ از حجر باشد و اشباه‌ آنها و قیمت‌ها و اخبار و حکایات‌ درباره آنها، ابوریحان‌ بیرونی‌ در این‌ مبحث‌ ۳۲ جوهر (از جمله‌ مینا) را معرفی‌ کرده‌ ولی‌ در جواهرنامه‌ وصف‌ ۵۲ جوهر و در پایان‌، دو فصل‌ «خواص‌ احجار» از ارسطاطالیس‌ و «شناخت‌ احجاری‌ که‌ آنها را خاصیتی‌ است‌»، آمده‌ است‌
مقاله سوم‌، معرفی‌ فلزات‌ است‌، شامل‌ کبریت‌ ، زِیبَق‌، زر، نقره‌ ، نُحاس‌، رَصاص‌ ، اُسرُب‌، آهن‌ ، خارْصینی‌، و آهن‌چینی‌ (الجماهر مبحث‌ کبریت‌ و آهن‌چینی‌ را ندارد)، مؤلف‌ در همین‌ مقاله‌، «معمولات‌ و ممزوجات‌» (اسفیدروی‌، بَت‌روی‌، طالیقون‌) را نیز آورده‌ است‌.
مقاله چهارم‌، در انواع‌ مینا و عمل‌ هریک‌ و شرح‌ مرکبات‌ است‌. قسمت‌ عمده این‌ مقاله‌ به‌ «تلاویحات‌» (از فنون‌ شیشه‌گری‌) اختصاص‌ دارد.