نزهه القلوب ؛ سلفون

نزهه القلوب

نویسنده: حمدالله مستوفی
مصحح : سید محمد دبیر سیاقی
ناشر: حدیث امروز
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 272
اندازه کتاب: وزیری سلفون - سال انتشار: 1381 - دوره چاپ: 1

کمیاب  - کیفیت : نو ؛ نوشته تقدیمی دارد

مروری بر کتاب

با توجه به مقدمه حمدالله مستوفى بر نزهۀ القلوب در مورد سبب تألیف و انگيزه مستوفى، چهار دليل عمده را مى‌توان ذكر كرد:
فقدان كتابى جامع و فراگير در مورد جغرافيا و جهان شناسى، كه مى‌تواند ناشى از سليقه‌هاى مختلف و انگيزه‌هاى متفاوت پديدآورندگان آثار پيش از خود باشد.نبود كتابى به زبان فارسى در زمينه جغرافيا و جهان شناسى براى استفاده ايرانيان و به طور كلى با توجه به محيط فرهنگى قرون سوم تا هفتم هجرى قمرى، بيشتر نويسندگان كتاب‌هاى خود را به زبان عربى مى‌نگاشتند. اين مسئله ناشى از تاثير قدرت خلافت در بغداد و سلطه زبان و خط عربى در فرهنگ ايرانى بود. اما با فترت دوره مغول اين مسئله كم رنگ‌تر شد.

جامع نبودن برخى از كتاب‌هاى متقدمين كه لزوم الحاقاتى بر آنها را ايجاب مى‌كرده است و عدم دسترسى به برخى از كتاب‌هاى مهم، كه مى‌توانسته ناشى از كمبود نسخه‌هاى كتاب باشد، چرا كه در آن دوره كتاب‌ها به صورت دستى استنساخ مى‌شده و لاجرم كتابى كه مثلاًچند قرن قبل نوشته شده، كمتر در دسترس بوده است.

نزهه القلوب کتابی دانشنامه‌گونه‌ است از حمدالله مستوفی. کتاب که به سال ۷۴۰ قمری نوشته شده‌ است، بنیادش بر یک فاتحه، سه مقاله و یک خاتمه نهاده‌ است. مقاله اول در کانی‌شناسی، گیاه‌شناسی و جانورشناسی‌ است. مقاله دوم در تن و روان انسان است. مقاله سوم در جغرافیا، مفصل‌ترین بخش کتاب است و همین مقاله‌ است که چند بار به چاپ رسیده‌ است.

مقاله سوم در چهار قسم، قسم اول در ذکر حرمین شریفین و مسجد اقصی، قسم دوم در شرح احوال ایران‌زمین و خود مشتمل است بر مطلع و مقصد و مخلص، و قسم سوم در ذکر بلادی که جزء ایران نیست اما حکام ایرانی آن را بنا نهاده‌اند، و قسم چهارم در ذکر عمارات عالیه مشهور که در دیگر ولایات ربع مسکون است و از عظمت ابنیه‌ است. خاتمه اثر در ذکر عجایبی است که در سایر ولایات ربع مسکون است و در بر و بحر و بیرون از آنچه در ایران‌زمین است.

حمدالله مستوفی که به عنوان مأمور ارشد مالیاتی در دولت ایلخانان فعالیت می‌کرده، در نوشتارهای اقتصادی‌اش از دفاتر مالیاتی ایلخانان استفاده کرده‌ است. همچنین در توصیف شرایط طبیعی و وضعیت شهرها و روستاهای فعال ایران در آن زمان، به مواردی همچون رودخانه‌ها، نهرهای آب، معادن و راه‌های کاروان‌رو اشاره کرده‌ است.

مؤلف در مقدمه از منابع خود یاد کرده و از آثاری چون صورالاقالیم ابوزید بلخی، المسالک و الممالک ابن خردادبه، عجایب‌المخلوقات زکریای قزوینی، آثار البلاد قزوینی، فارسنامه ابن بلخی، آثار الباقیه ابوریحان بیرونی، ولایت کرمان خواجه ناصرالدین منشی کرمانی، التفهیم ابوریحان بیرونی، تاریخ اصفهان عبدالرحمن بن محمد بن اسحق اصفهانی، عجایب‌الاخبار، معجم‌البلدان یاقوت حموی، صور الکواکب شیخ ابوالحسن صوفی، اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی، تنسوق‌نامه ایلخانی خواجه نصیرالدین طوسی، و جهان‌نامه سود برده‌است.

نزهه القلوب نخستین بار به‌صورت چاپ سنگی در ۱۳۱۱ قمری به طور کامل چاپ شده، و بار دیگر مقاله سوم کتاب بر مبنای چاپ سنگی و مقابله با چند نسخه خطی در ۱۹۱۵ به کوشش لسترنج در مجموعه اوقاف گیب به چاپ رسیده‌ است.