جستارهای شاهنامه شناسی

جستارهای شاهنامه شناسی

نویسنده: محمود امیدسالار
ناشر: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار
زبان کتاب: فارسی - انگلیسی
تعداد صفحه: 625
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1381 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب 

و مباحث ادبی

این کتاب دربرگیرندۀ 37 جستار از مقالات پژوهشی دکتر محمود امیدسالار در قلمرو شاهنامه‌شناسی و دیگر مباحث ادبی زبان فارسی است. این نوشته‌ها از سال 1361 تا 1379 در دوره‌های مجلۀ «ایران‌شناسی» انتشار یافته و تاریخ انتشار هر یک در صدر مقاله آمده است.

بخشِ اوّل، مقالاتی است دربارۀ فردوسی و شاهنامه، که به تفصیل دربارۀ آنها خواهم نوشت. بخش دوم، مقالاتی در حوزۀ مباحثِ دیگر ادبی است، از رسالۀ دلگشای عبید گرفته تا مصیبت‌نامۀ عطّار و برخی ابیات سعدی. بخشِ سوم مقالاتی به زبان انگلیسی است که به تصریح اساد افشار در یادداشت ابتدای کتاب و به تصریح اسامیِ خودِ این مقالات، بیشتر در همان حوزۀ دستۀ اوّل هستند؛ در واقع، شاید «دوبخش» دانستن این کتاب هم چندان سختگیرانه نباشد.

یکی دیگر از نوشتارهای این بخش دربارۀ متن گرشاسپ‌نامۀ اسدی طوسی است. در ابتدای این نوشتار آمده است: «گرشاسپ‌نامۀ اسدی طوسی از حیث شیوایی و فصاحت دومین و از نظر داستان‌سرایی به نظر نگارنده چهارمین منظومۀ حماسی ایران است. چهارمین، از این رو می‌گویم که بر خلاف فردوسی و صاحب بهمن‌نامه و کوش‌نامه که گویا ایرانشاه بن ابی الخیر باشد، و هر دو داستان‌سرایان بهتری هستند، اسدی گه‌گاه آن‌قدر در شیرین‌کاری‌های عروضی و بدیعی فرو می‌رود که رشتۀ داستان را از دست می‌نهد و مشغول خودنمایی شاعرانه می‌شود».

در بخشِ اوّل، مقالات عمدتاً یکدست، مرتّب، با اطّلاعات معلوم و منظّم آمده‌اند؛ نویسنده قرار نیست اتمی بشکافد ولی آرام‌آرام نتایجِ بزرگی می‌گیرد؛ دید جامع امیدسالار به منابع ادبی و خصوصاً شاهنامه، اطّلاع از کتب اصلی و پایه‌ای در هر حوزه‌ای که می‌نویسد، نظمِ منابع، توجّه به ادبیّات عامیانه برای رفع برخی مشکلات احتمالیِ متن، نظرهای انتقادی که نسبت به مستشرقین غربی داره، توجّه به سِیْرِ تحقیقات ایرانی و خارجی دربارۀ یک موضوع خاص، دانستن چند زبان جز فارسی و انگلیسی، و چندین صفت دیگر، در یک تن که جمع شوند مجموعه مقالات وی را بسیار خواندنی خواهند کرد.

«سه کتاب دربارۀ فردوسی و شاهنامه» به نقد کتابی از خانم دیویدسن می‌پردازد که بسیار جامع و شیواست، در «اسفندیار و آشیل»، نظر مهرداد بهار را رد کرده و در «مسعود سعد سلمان و شاهنامۀ فردوسی»، قول بی‌پایۀ «منتخبِ مسعود سعد سلمان از شاهنامۀ فردوسی» را رد می‌کند؛ درعین حال، در همین بخش هم مقالاتی بود که حرف چندانی برای گفتن نداشت و شاید در یک دید سختگیرانه‌تر، حذفِ آنها هم به اصلِ کتاب لطمه‌ای وارد نمی‌کرد.

مرزبندی ذهنِ امیدسالار بسیار برایم جالب آمد؛ اینکه در عین توجّه به ادبیّات عامّه در خصوص شاهنامه و مسائلی از این دست، صراحتاً نکوهش می‌کند که هر موضوعی که در شاهنامه و غرر اخبار ملوک فرس نیافتیم، آن را به سنّت دوره‌گردان و نقّالان نسبت بدهیم؛ در عین توجّه به متنِ خالقی و نظریّات وی و علی رواقی، در بعضی موارد با دید لجبازگونه‌ای، سخن آن‌ها را با آوردنِ شواهدی رد کرده و نمی‌پذیرد.

در کل، این کتاب یکی از بهترین مجموعه مقالاتی بود که به نظرم آمد؛ یادم هست دربارۀ «به یاد محمّد قزوینی» که می‌نوشتم، مقالۀ « رسم‌الخطّ نسخه‌های خطّی فارسی از قرن پنجم تا قرن سیزدهم هجری» از دکتر متینی در آن را بسیار پایه‌ای و قابل‌اعتنا دیدم؛ بیشترِ مقالاتی که در بخشِ اوّل از جستارهای شاهنامه‌شناسی و مباحث ادبی آمده‌اند، همین حکم را دارا توانند بود.

فهرست

بخش اول: فردوسی و شاهنامه

1. راز رویین‌تنی اسفندیار
2. ببر بیان
3. ضحاک پسر مرداس یا ضحاک آدم‌خوار
4. خداوند این را ندانیم کس
5. دربارۀ بیتی از هجونامۀ فردوسی
6. رستم و سهراب
7. بعضی احادیث نبوی در شاهنامه
8. تیغ درم یا سیمین‌قلم؟
9. سه کتاب دربارۀ فردوسی و شاهنامه
10. بدیهه‌سرایی شفاهی و شاهنامه
11. شما را زمین، پرّ کرگس را
12. «گُش شوراندن» و «ستیخ»
13. گُش شوراندن در شاهنامه
14. نکته‌ای در شاهنامه‌شناسی
15. هفت‌خان رستم، بیژن و منیژه
16. اسفندیار و آشیل
18. مسعود سعد سلمان و شاهنامۀ فردوسی
19. «کُنج» یا «کَنج» در مقدمۀ رستم و سهراب
20. شاهنامۀ فردوسی و هویت فرهنگی محمود غزنوی
21. شاهنامه و تعصب دینی محمود غزنوی

بخش دوم: مباحث ادبی

1. ملاحظاتی دربارۀ لطایف عبید زاکانی
2. معرفی چند مورد از منابع اشارات سعدی
3. شهادت درخت
4. «فرزندان ما جگرگوشۀ مااند»
5. دو مثل فارسی در متون عرب
6. ملاحظاتی بر داستان رجم زن زناکار
7. هفت‌پیکر نظامی و ادب مصر باستان
8. بچه‌ها سلام
9. باز هم دربارۀ «بنی آدم ....»
10. نقد و بررسی تحفة الغرائب
11. ملاحظاتی پیرامون سیر الملوک ابن المقفع
12. متن یک نامۀ بازیافته از روزگار سلطان محمود غزنوی
13. نکاتی دربارۀ متن گرشاسپ‌نامه
14. «اسبِ رود» یا «اسبِ زوذ»؟
15. بیان ادبی و بیان عامیانه در حماسه‌های فارسی
16. دربارۀ حسنک وزیر
17. تأملاتی پیرامون ساده‌انگاری
 فهرست اعلام
اشخاص و گروه‌ها و سلسله‌ها
کتاب‌ها، مقالات و نشریات