تئوری فیلم ؛ خصوصیت و رشد هنری جدید

تئوری فیلم

نویسنده: بلا بالاش
مترجم : کامران ناظرعمو
ناشر: دانشگاه هنر
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 518
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1376 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

مصور

خصوصیت و رشد هنری جدید

زور آزمایی استیلای فرم بر محتوا و عکس آن محتوا بر فرم سال‌هاست دستمایه تحلیل نظریه پردازان سینما برای زیر ذره بین بردن فیلم‌های گوناگون در دوره های مختلف قرار گرفته است. «بلا بالاش» نظریه پرداز شکل گرای مجاری که دستی هم در فیلمسازی داشته، آرا و افکارش بر چند نسل از فیلمسازان مجاری و اروپایی تاثیر فراوانی گذاشته است.

ایده های نظری بالاش نخستین بار در سال 1922 در مجارستان منتشر شد. او طی دهه سی و چهل تصمیم گرفت تئوری های خود را در قالب کتابی ارائه کند. کتاب «نظریه سینمایی» بالاش از نظر تاریخ، نخستین کتاب تئوریک سینما در نوع خود بود.

بالاش کتاب خود را با نگاهی به تکوین سینما آغاز می کند. هدف او عبارت محدود کردن موضوع سینما به هنر سینما یا آنچه که وی «شکل – زبان» سینما می نامد است. بالاش در تاریخ سینما ذکر می کند که وقتی شرایط تجاری سینما اجازه داد، هنرسینما رشد و تکامل یافت. از آنجا که سینما در دوران های اولیه در گرو رحم و سخاوت گردانندگان تماشاخانه هایی بود که در پی برآوردن نیازهای یک سرگرمی جدید بودند، سینما همچنان مجبور بود با سالن های موسیقی، نمایش های عامیانه و واریته های مبتذل رقابت کند.

از نظر بالاش، فرآیند سینما عبارت است از خلق کردن هنر سینما از ماده خام جهان ، اما ماده خام سینما دقیقاً همان واقعیت نیست بلکه «موضوع سینمایی» است که در دنیای خارجی نمود می کند و باید در اختیار سینماگر قرار گیرد تا به سینما تبدیل شود. این تصور بالاش از موضوع سینمایی عجیب و بی همتاست. بالاش به عنوان یک مارکسیست اعتقادی قوی به واقعیت داشت و معتقد بود دنیای خارجی مستقل از درک و احساس انسانی است. هنر هرگز نمی تواند نقش واقعیت را به چنگ آورد، زیرا هنر همواره انگاره ها و مفاهیم انسانی خود را بر این جهان می تاباند اما واقعیت چند وجهی است و امکان استفاده های گوناگون از آن وجود دارد.

به تعبیر برخی نظریه پردازان شکل گرا، محتوا در فرایند تکنیکی اثر، ذره ذره خودی نشان داده و به ناخودآگاه تماشاچی رسوب می کند. درباره ماهیت تکنیک در صفحه 158 کتاب می خوانیم : «با آن که بالاش ماهیت قرار دادی و شکل گرایانه تکنیک های سینمایی را می پذیرد اما همواره از فیلمساز می خواهد که تکنیک را ساعیانه و همیشه در رابطه با تصورات روزمره بکار گیرد و مفهوم خود را از دنیای عادی صوت و نور خلق کند. بالاش در نوشته هایش به دفعات از زبان مارکسیستی کمک می گیرد تا به افراط کاری فیلم های بیش از حد شکل افتاده حمله کند. این گونه فیلمها درک عادی و سالم انسان را نادیده گرفته و از نظر تصویری و ریتمی دنیاهای بیگانه ای خلق می کنند.

بالاش معتقد است این گونه فیلم ها نمایشگر پدیده مخرب هنر بورژوازی است. این فیلم‌ها حالت انسانی را از چهره آدمیان و مشخصه را از اشیاء گرفته و تجلیات انتزاعی و سیالی خلق می کنند که بیانگر هیچ چیز نیستند. بالاش که کمتر از شکل گرایان روسی جانبدار شکل مطلق بود، می خواست که در عین حفظ اهمیت و ارزشی شی آن را از طریق تکنیک سینمایی به سطح مفهوم ارتقاء دهد. توجه بالاش همواره معطوف شی بود، حال آنکه از نظر شکلفسکی و سایر شکل گرایان ، لحظه ای که هنرمند شی را لمس می کند، دیگر نقش شی در فرآیند هنری تمام شده است.

این کتاب به نظر بسیاری از محققان و دست اندرکاران هنر و سینما مجموعه ای است که نه تنها از ابتدای پیدایش به شکل دقیق بررسی کرده، بلکه با کمک گرفتن از صحنه هایی از شاهکار های سینما، دلائل عرضه شده به شکل تئوری را به خواننده نشان می دهد. کتابی است که هیچ محقق یا دوستدار واقعی سینما نمی تواند از خواندن آن صرف نظر کند.

وسعت موضوعات و شکل بندی آن ها در بخش های مختلف و رابطه ی این بخش ها با یکدیگر خواننده را به دنیایی از سینما هدایت کرده است و او را به ابزاری مسلح می کند که خواننده با نگاهی نو و بینشی منتقدانه به هر فیلمی نگاه کند و سینما را تنها وسیله ی تفریح و گذراندن وقت نبیند، بلکه آن را همچون یکی از هنر های مهم نیز تلقی کند و با نگاهی دیگر به آنچه بر صحنه در حال انجام است بنگرد، همان گونه که در مقابل یک پرده ی نقاشی یا در برار قطعه شعری قرار می گیرد.

هر چند این کتاب در سال های بسیار پیش نوشته و چاپ شده، ولی درست به دلیل این که به سینما به شکل هنری نه زودگذر بلکه همچون هنری ماندگار (درست مثل قوانین دیگر هنرها که از زمان بسیار دور به ما رسیده است) نگاه شده و اساس و قوانین این هنر را مورد جستجو و تحقیق قرار داده می توان آن را همیشه کتابی دانست که توضیحات و مثال هایش نه تنها درباره سینمای امروز قابل پذیرش است بلکه حتی برای سینمای آینده نیز باارزش است. زیرا تمام نکته هایی که سینماگران امروز باید به به شکلی در نظر گیرند را بالاژ در این کتاب تجزیه و تحلیل می کند.

نکته ی جالب دیگر این است که بالاژ در بسیاری از قسمت هایی که مورد بررسی قرار می دهد، هنرهای دیگر را نیز وارد بحث می کند و با سینما و تکامل آن مقایسه می کند و این درست از آغاز تولد هنر سینما که هنری صامت است شروع می شود. بخش اول کتاب کاملا به تولد سینما ، مسائل مربوط به تولد آن در آغاز و... سینمای صامت اختصاص داده شده و بخش دوم سینمای ناطق و امکانات آن و مقایسه آن با سینمای صامت، مبودها و مسائل دیگر مربوط به آن، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است