اسکندرنامه ، بخش ختا

اسکندر نامه 

نویسنده: منوچهرخان حکیم
به کوشش : عليرضا ذكاوتى قراگزلو
ناشر: میراث مکتوب
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 360
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1384 - دوره چاپ: 1

کیفیت : درحد نو _ نو ؛ لبه بیرونی کتاب رد زردی مختصری دارد ؛ بدون روکش

مروری بر کتاب

بخش ختا

شاید بتوان گفت مفصل ترین و پرتنوع ترین قصه های عامیانه چند سده اخیر، «اسکندرنامه» در شکل نقالی شده آن و منسوب به «منوچهر خان حکیم» است که خود مرحله ای از تکامل فن داستان پردازی را در سرزمین ما رقم می زند. «اسکندرنامه» به نوعی هجویه اساطیر تاریخی و پهلوانی کهن و آغازی در سیر داستان نویسی جدید فارسی است.

نثر «اسکندرنامه» نیز نماینده مرحله انتقالی از نثر منشیانه عصر صفوی به نثر داستانی دوره قاجاری است. بنابراین، این اثر هم از جهت داستانی، هم از حیث جامعه شناسی و نیز چگونگی تحول نثر فارسی دارای اهمیت است.از «اسکندرنامه» به طور کلی سه تحریر در دست است: یکی اسکندرنامه منظوم (سروده نظامی یا شاعران دیگر)؛ دیگر تحریری به نثر ادبی قدیم که به کوشش استاد «ایرج افشار» منتشر شده است؛ تحریر سوم، همین تحریر نقالی و متاخر و منسوب به «منوچهرخان حکیم» است و خود، نسخه های خطی و چاپی متعددی دارد.

«اسكندرنامه» عبارت است از داستانهاى فارسی و تركى از منثور و منظوم كه قهرمان اصلى آنها اسكندر مقدونى يا اسكندر رومى (356-323ق.م.) يا اسكندر ذوالقرنين است و كلمه «اسكندر» تمام يا جزئى از عنوان آنهاست. شمارى اسكندرنامه هم وجود دارد كه موضوع آنها ربطى به اسكندر رومى ندارد. بعضى از اسكندرنامه سرايان نيز ظاهراً به دليل شهرت اسكندر به عنوان پادشاهى جهانگير و پيروزمند يا حاكمى حكيم و فيلسوف مشرب، نام اثر خود را اسكندرنامه اختيار كرده‌اند تا يادآور نام اسكندر باشد.

اسكندر، پسر فيليپ دوم پادشاه مقدونى، در بيست سالگى به جاى پدر نشست. وى از چند سال پيش از رسيدن به سلطنت تا سى و دو سالگى كه چشم از جهان بربست، از لحاظ سياسى و نظامى چنان درخشيد كه در آن روزگار بى‌سابقه بود. او طى زمانى كوتاه بر گستره پهناورى از جهان متمدن عصر خود سيطره يافت. پس از مرگ وى، تنى چند از سرداران و ملازمانش به انگيزه خوشامدگويى و چاپلوسى يا به دليل عشق و تعصبى كه به این جوان ناآرام و خارق‌العاده داشتند، از نبردها، گفتار و رفتار و اتفاقات شگفت‌آور زندگى او داستانها پرداختند و مبالغه‌ها كردند و تاريخ زندگى وى را با افسانه درآمیختند. اسكندر اصولاً مردى نامجو، بلندپرواز، خيال‌پرور و خرافه‌پرست بود كه خود را نخست نظركرده خدايان مى‌پنداشت و... بنابراین به نظر مى‌رسد اسكندر خود نخستين عامل در خلق افسانه‌ها وگزارشهاى غيرواقع درباره خويش بود.

داستان زندگى اسكندر از انگشت‌شمار نوشته‌هایى است كه با اقبال اقوام گوناگون روبرو شد و هر قومى كه این داستان پرماجرا را اقتباس كرد آن را با عناصر فرهنگى و اعتقادات بومى و دينى خود درآمیخت و شاخ و برگهایى بدان افزود و به عبارتى آن را آب و رنگ محلى بخشيد.روايت سُريانى داستان اسكندر به عربى راه يافت و با قصه ذوالقرنين قرآن درآمیخت و مواد تازه فراوانى بدان افزوده شد و در بسيارى جاها رنگ و بوى اسلامى به خود گرفت. داستان اسكندر نخستين بار در اواخر قرن چهارم هجرى از عربى به فارسی درآمد و به قول صاحب مجمل التواريخ و القصص، به «اخبار ا سكندر» شهرت يافت. این ترجمه منثور اساس يا خمیرمايه اسكندرنامه‌هاى منثور و منظوم متعددى قرار گرفت كه کتاب حاضر از آن جمله است.

داستان اسكندر به مرور زمان، در میان فارسی‌زبانان رنگ و لعاب ایرانى بيشترى به خود گرفت، شاخ و برگهاى زيادى به آن داده شد و بيش از پيش باب طبع ایرانيان گرديد تا در عهد صفويان، به کتاب مفصلى تبديل شد. نخستين بخش این اسكندرنامه حجيم، كه به اسكندرنامه هفت جلدى شهرت يافته و نثرى روان و ساده دارد، تا آنجا كه مربوط به تسخير ایران و كشته شدن داراى كيانى است، كم و بيش با روايات شاهنامه فردوسى و اسكندرنامه نظامى همخوانى دارد اما داستان از آن پس یکسره راه افسانه در پيش مى‌گيرد و به شرح عياريها، جادوگريها، كارهاى خارق عادت و معجزات عجيب و غريب در مكانهاى خيالى آمیخته مى‌شود. در این قصه مفصل، به نامهاى متعددى چون مهتر نسيم عيار، شداد، صيادخان خطايى، كوه عتيق و امثال اينها برمى‌خوريم كه ممكن نيست در اصل داستان و حتى اسكندرنامه قديم سابقه داشته باشد.

در اسكندرنامه حاضر كه ناقل آن منوچهرخان حكيم معرفى شده است، اسكندر با ذوالقرنين مذكور در قرآن مجيد یکى دانسته مى‌شود. اسكندر ذوالقرنين در این کتاب پهلوانى بى‌بديل و مبارزى مردافكن و جوانمردى پاک‌باز و پيامبرى نیک‌آيين است كه از جانب پيامبران سلف نظر كرده شده و مأمور زدودن كفر از صحنه گيتى و نشر و اعتلاى كلمه حق و دين اسلام است. این اثر هم از جهت اشتمال بر بخشى از اخبار اسكندر كه در میان ایرانيان رايج بوده و هم به لحاظ لغات و تعبيرات و اصطلاحات عصر صفوى و امثال فراوانى كه در آن به كار رفته حائز اهمیت است.