گلستان ارم ؛ تاریخ شیروان و داغستان از آغاز و جنگ های ایران و روس ؛ متن کامل

گلستان ارم 

نویسنده: عباسقلی آقاقدسی
ناشر: وزارت امور خارجه
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 381
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1382 - دوره چاپ: 1 

مروری بر کتاب 

تاریخ شیروان و داغستان از آغاز و جنگ های ایران و روس

کتاب گلستان ارم اثر عباسقلی آقاقدسی معروف به عباسقلی آقاباکیخانوف در بین آثاری که راجع به تاریخ آذربایجان نوشته شده مقام برجسته ای احراز می کند . پس از اینکه دولت سوسیالیست روسیه، سرزمینهای اشغالی در شمال رودخانهٔ ارس را که «اران» و «قراباغ» نامیده می‌شد، با نام جغرافیایی ساختگی «آذربایجان» شهرت داد و نامور ساخت، به کار جعل فرهنگ و تاریخ پرداخت.

در سال 1923 در اجرای این منظور، مؤسسه‌ای «آذربایجانی‌تدقیق و تتبع‌جمعیتی» با برنامه‌های وسیع در باکو تشکیل شد و برای پیشبرد مقاصد از میان 42 رشتهٔ مختلف و تخصصی، بخش‌های اتنوگرافی، تورکییات، تاریخ، فولکلور، موسیقی، زندگی عشایر و تاریخ زبان ترکی در آذربایجان جدید در این مؤسسه آغاز به کار کرد و نوشته‌های مسئولان این بخش‌ها برای چاپ در نشریهٔ انجمن در اولویت قرار گرفت.

نخستین شمارهٔ نشریهٔ «جمعیت تدقیق و تتبع» در 157 صفحه در سال 1926 در باکو به زبان روسی انتشار یافت، که مطالبی چون: 1. مقالهٔ میششانیوف: «قبل از تاریخ آذربایجان و تمدن باستانی آرارات»؛ 2. پالخوموف: «مسئلهٔ سرزمین آذربایجان»؛ 3. پروفسور میلر: «گزارش تحقیقات در منطقهٔ تالش»، 4. ژیرقوف: «تدقیق در زبآنهای داغستان»؛ 5. سیسونف: «اهالی ترک آذربایجان در قرن 17»؛ 6. آشمازین: «زبان داغستان و شیوه‌های صرف و نحو آن.»؛ 7. چوبان زاده: «کنگرهٔ تورکییات»؛ 8. زیفیلد: «گزارش فعالیت دوسالهٔ جمعیت تدقیق آذربایجان» از اهمّ مقالات منتشرشده در آن است.

چهارمین نشریهٔ جمعیت تدقیق و تبتع آذربایجان «در سال 1926 به نام گلستان ارم، نوشتهٔ عباسعلی‌آقا باکیخانوف (قدسی)، در 196 صفحه به زبان روسی در باکو انتشار یافت.پژوهشگر نامی ترک، محمدفؤاد کوپرولوزاده، در شمارهٔ دوم نشریهٔ «تورکییات مجموعه» چاپ استانبول 1926، در بخش معرفی و نقد کتاب آن نشریه، این کتاب روسی را بررسی نموده و مطالبی دربارهٔ آن نگاشته است که قسمتی از آن نوشته، ترجمه و نقل می‌شود:

«... مؤلف اثرش را نخست به فارسی نوشته و سرانجام به روسی ترجمه و چاپ کرده است. در آغاز کتاب، مقدمه‌ای به قلم محمدحسین بهارلی در 12 صفحه تنظیم و در شرح حالی که از این مؤلف آورده است، چنین گفته است: عباسقلی‌آقا به یکی از خاندان‌های خان‌های قدیمی قفقاز منسوب است. او در جوانی به تحصیل فارسی و عربی پرداخته است و از طرف ژنرال یرخوف مأموریت یافته و سیر و سفرهایی انجام داده است. غیر از گلستان ارم، در زمینه‌های مختلف آثار عدیده از خود به یادگار گذاشته است. در زمان مأموریتش خدمات ارزنده‌ای به میهن خود انجام داده و امروزه در آذربایجان از او به نیکی یاد می‌کنند. گلستان ارم برای آنان که در تورکییات به‌ویژه تاریخ آذربایجان قصد تحقیق دارند، منبع جامعی می‌باشد. ضمناً تاریخ داغستان و شروان را از دوران قدیم تا دورهٔ استیلای روس‌ها در بر دارد. می‌توان گفت که این کتاب نخستین تاریخ آذربایجان است. ...»

... کوپرولوزاده، پس از نقل مقدمهٔ حسن بهارلی می‌نویسد: «... در این اثر از پنج دوره از تاریخ آذربایجان سخن رفته است. به‌غیر از فصل پنجم، چهار فصل آن به اختصار تدوین شده، مؤلف در تهیهٔ آنها ادعای استفاده از منابع و مآخذ ارمنی، یونانی، روسی، فارسی و عربی را طرح کرده است. این ادعا جز یک تلقین و تصور کهنه و پوسیده چیز دیگری نیست. فقط بخش پنجم آن مفصل و جاندار است که در گزارش رویدادهای تاریخی از زمان وفات نادرشاه تا زمان عهدنامهٔ گلستان (1813)، به تفصیل، به جنگهای ایران و روس می‌پردازد.

متن علمی و انتقادی گلستان ارم به موجب قرار شورای انتشارات فرهنگستان علوم آذربایجان شوروی سوسیالیستی، به سعی و اهتمام آکادمیسین عبدالکریم علی‌زاده و همکاران، بدون اشاره به متن روسی چاپ نخست، به خط فارسی با افزوده‌های فراوان در سال 1970، توسط انتشارات علم باکو به طبع رسیده و تزویر و تحریف، جامهٔ تبلیغ پوشیده است.
این اثر ساخت روس را در سال 1382 بار دیگر «مرکز اسناد و خدمات پژوهشی» با 24 صفحه پیشگفتار و مقدمه ناشر، در مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه چاپ کرده‌اند و در آن چاپ علاوه بر مطالب دایرﺓ‌المعارف جمهوری آذربایجان شوروی و نوشته‌های عبدالکریم علی‌زاده، از نوشته‌های مفصل رحیم‌رئیس‌نیا دربارهٔ زندگی عباسقلی‌آقا باکیخانوف بهره‌برداری شده است.

این اثر تاریخ مردان شیروان و داغستان را از ادوارباستان تا دوره حیات مؤ لف یعنی اوایل قرن نوزدهم در بر می گیرد. مؤلف به بررسی منابع کتبی اکتفا ننموده، آثار فرهنگ مادی، بقایای شهرها و قلاع ویران شده را از نظر گذرانیده، از روایات موجود در میان مردم، سکه های ادوار مختلف و اسناد و مدارک دیگری از این قبیل استفاده کرده به کتب تحقیقاتی مربوط به تاریخ و فرهنگ خاور زمین و از جمله آذربایجان و همچنین آثاری که به روسی و سایر زبان های اروپایی نوشته شده نیز استناد نموده است.

گاهی اوقات در مورد بعضی از مسائل به اوستا، زند قرآن و سایر کتب دینی نیز مراجعه کرده است. هر چند مولف در اسناد به آثار تاریخی ادوار گذشته گاهی دچار بعضی اشتباهات می گردد و بر خی اسامی را تحریف می کند، لیکن شیوه او در استفاده از منابع مختلف برای انجام تحقیقات علمی گام مهمی بود که در آن زمان در پیشرفت علم تاریخ برداشته می شد.

نویسنده که در خانواده‌ای ایرانی در باکو به دنیا آمده، مقارن جنگ‌های ایران و روس در آغاز قرن نوزدهم به عنوان افسر مترجم در ارتش روسیه استخدام می‌شود. وی تاریخ مناطق یاد شده را به عنوان بخشی از تاریخ سرزمین ایران و براساس دوره بندی تاریخ ایران به زبان فارسی به رشته تحریر درآورده، برای این منظور از آثار مورخان، جهانگردان، جغرافیدانان رم، بیزانس، ارمنی و بسیاری منابع عربی، فارسی و ترکی استفاده نموده است. مولف در مقدمه کتاب درباره اراضی شیروان و داغستان، وضع جغرافیایی و انتوگرافیک و نام این سرزمین و همچنین منشا قومی اهالی، زبان‌ها و عقاید دینی آنها توضیحاتی ذکر می‌کند.

وی در بخش اول که آن را "طبقه اولی" نامیده است، تاریخ شیروان و داغستان را از ادوار قدیم تا پیدایش خلافت و تصرف این اراضی به دست لشکریان عرب شرح می‌دهد. در بخش دوم تحت عنوان "طبقه ثانیه"، از تصرف شیروان و داغستان به دست لشکریان عرب تا دوران استیلای مغول بحث می‌شود. بخش سوم یا "طبقه ثالثه" شامل حوادث تاریخی دوران سلطه مغول تا پیدایش دولت صفوی و دوره فرمانروایی سلسله شیروانشاهیان است. بخش چهارم یا "طبقه رابعه" از ‌آغاز پیدایش دولت صفوی تا دوران درگذشت نادرشاه را در برمی‌گیرد.

در بخش پنجم یا "طبقه خامسه" حوادث پس از درگذشت نادرشاه تا زمان انعقاد معاهده گلستان میان ایران و روس، شرح داده شده است. در قسمت پایانی کتاب که "خاتمه" نامیده شده، مولف راجع به فضلا و علمای برجسته شیروان و نواحی همجوار آن که در این سرزمین می‌زیسته اطلاعاتی به دست می‌دهد. در صفحات پایانی نمایه اشخاص، فرق و مناصب آمده است.