چهارپاره و چهارپاره سرایان

نویسنده : ضیاء الدین ترابی
ناشر: دفتر شعر و داستان
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 216
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1383 - دوره چاپ: 1

کیفیت : نو ؛ نوشته تقدیمی دارد

مروری بر کتاب

در آغاز کتاب، توضیحاتی درباره قالب چهارپاره آمده است و در دنباله چهار پاره سرایان ـ به همراه نمونه‌ای از اشعار ایشان ـ به اختصار معرفی شده‌اند.

نوگرایی ادبی در ایران یکی از وجوه نهضت تجدد‌طلبی عامی بود که متعاقب آشنایی ایرانیان با اندیشه‌های نوین اروپا پدید آمد. این نهضت، که از میانه‌های حکومت ناصرالدین شاه (1264 – 1313) شکل گرفته بود، درصدد ایجاد تحول در ساحت‌های گوناگون حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران بود. نخستین نظریه‌پردازان این نهضت به موازات تأکید بر ضرورت اخذ و اقتباس مظاهر تمدن جدید و دگرگونی در ساخت قدرت، به لزوم دگرگونی ادبی نیز به مثابة ابزار تحولات سیاسی و فرهنگی تأکید می‌ورزیدند.

به گواهی آثار بازمانده از پیشروان نهضت تجددخواهی از جمله میرزا فتحعلی آخوندزاده (متوفی 1295 ق) میرزا ملکم خان (متوفی 1326 ق) میرزا آقاخان کرمانی (متوفی 1313 ق) میرزا عبدالرحیم طالبوف (متوفی 1328 ق) رویکرد تجددطلبانة آنان در حوزة شعر و ادب محدود به دگرگونی محتوایی آثار ادبی بود. اگر کسانی از آنان دربارة پرهیز از تکلّف، سجع و صنعت و ... نیز سخن گفته‌اند، پیش از آنکه در پی ایجاد دگرگونی بنیادی در ساخت و صورت آثار ادبی باشند، سادگی صورت و سهولت درک درونمایه آن را مدنظر داشته‌اند .

اما با گذر زمان، همیشه نوع قراردادگذاری دچار تغییر و تحول می‌شود و بعضاً به فراخور نیازهایی که پیش می‌آیند، ساخت‌های جدیدی را می‌طلبند. چارپاره هم یکی از پدیده‌هایی است که از فرمول بالا پیروی نمی‌کند و کاملا مصنوعی ساخته شده است. درواقع با گذر قرن‌ها از شعر کلاسیک فارسی، دیگر آن‌چنان تمام قوافی استفاده شده بودند که به حالت اشباع رسیدند. در همین راستا، سرایش شعر در قوالب غزل و مثنوی، هرچقدر هم که با تلاش شاعر، توأم می‌شد، نتیجه‌ای جز تکرار و کلیشه نداشت. زیرا قافیه و ردیف، به عنوان عناصری محدودکننده، معنا را کانالیزه کرده و به سمتی خاص که مربوط به خودشان باشد، می‌کشاندند.

برخی از شاعران نوگرای قرن حاضر، با درک این نیاز، سعی کردند تا سراغ چارپاره بروند. تمهیدی که درون این قالب وجود داشت این بود که نه به ازای هر مصرع، بلکه به ازای هر دو مصرع، شاعر را مجبور به استفاده از قافیه می‌کرد؛ پس دست شاعر برای ساخت مضامین جدید، بازتر می‌شد. در همین راستا، بسیاری از شاعران معاصر، بیش از هر قالبی به چارپاره علاقه نشان می‌دهند؛ برای مثال در یک پژوهش مشخص شده که بیش از دو سوم آثار سبک غزل پست‌ مدرن، در قالب چارپاره سروده شده است! البته ماجرا منحصر به غزل پست مدرن نیست و در دهه‌های اخیر، علاوه بر این سبک نوگرا، شاعران سبک‌های دیگر مانند کلاسیک و نئوکلاسیک هم گرایش خوبی نسبت به قالب چارپاره پیدا کرده‌اند و اشعار زیادی در این قالب سروده‌اند.

آن چه امروز به نام چهار پاره (چارپاره) شناخته می‌شود، عبارت از شعری است موزون و مقفی، متشکل از چند بند، که هر بند آن از چهار مصراع متساوی تشکیل شده است و تنها دو مصراع از این چهار مصراع (مصراع‌های دوم و چهارم) با هم، هم قافیه‌اند. بدین ترتیب چهار پاره قالبی است آزاد، که از نظر قافیه‌بندی، رعایت قافیه، تنها در درون هر بند الزامی است، هر بند شعر برای برای خود قافیه‌هایی مجزا و مستقلی دارد... 

از معروف‌ترین شاعران در این قالب می‌توان از فریدون مشیری، ملک الشعرای بهار، فریدون توللی، فروغ فرخزاد، هوشنگ ابتهاج، نادر نادرپور و حمیدی شیرازی یاد کرد. چارپاره را جنسی سومی از دوبیتی و مثنوی می‌دانند که آسانترین قالب شعر در ادبیات کلاسیک ایران به‌شمار می‌آید.