دیوان محمد بن حسام خوسفی

دیوان محمد بن حسام خوسفی

نویسنده: محمدبن حسام خوسفی
به کوشش: محمدتقی سالک , احمد احمدی بیرجندی
ناشر: آستان قدس
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 742
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1366 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب

تجلّی سه گوینده بزرگ در حافظ

قاضی پسرش در رمضان خورد شراب         وآنگه به لواط کرد بیچاره شتاب
ای زمره اسلام بگویید جواب                   کافر به اگر چنین مسلمان خراب

ابن حسام خوسفی یکی از متقدمین و بزرگ‌ترین پردازشگران شعر مذهبی و حماسه‌های دینی است. دیوان او که اغلب در مدح و منقبت معصومین (ع) است، دربردارندۀ قصیده، غزل، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند و قطعه است. افزون بر این مثنوی‌هایی هم دارد که با مضامین خاصی سروده شده است؛ مانند «دلایل النبوه» که موضوعش دلایل بعثت پیامبر اکرم به پیامبری است و بخشی نیز به نام «نثر اللآلی» دارد که در آن کلمات قصار حضرت علی (ع) را به نظم درآورده است.

شمس الدین محمدبن حسام الدین خوسفی (وفات ۸۷۵ قمری) یکی از شاعران وارسته، متعهد و نام‌آشنایی است که به انگیزۀ خدمت به دین و نشر تعلیمات آن "ادبیات دینی و مذهبی" را به کمال رسانده و در میان شاعران و ادبای این سرزمین ایران جایگاه ممتاز و بی‌بدیلی یافته است. تعهد و هنری که در بیت‌بیت آثار او به ویژه دیوان و خاوران‌نامه‌اش به چشم می‌آید گواه صادقی است بر این مدعا که این شاعر ارجمند به خوبی توانسته است ابزار و امکانات شاعرانه و صناعات ادبی را با اندیشه‌های دینی و اعتقادات و باورهای خویش مؤمنانه پیوند دهد، به طوری که حاصل کارش هم از لحاظ لفظ و هم از لحاظ معنی برای هر خواننده‌ای به ویژه دوست‌داران و محبان اهل بیت (ع) دلنشین و پر از جذابیت است.

دیوان ابن حسام دو مضمون اصلی دارد که حدود هفتاد درصد این اثر را در بر می‌گیرد. این دو مضمون عبارتند از مدح (منقبت و نیایش) و مرثیه. گفتنی است گرچه از مجموع قصاید ابن حسام تنها چهار قصیده عنوان مرثیه دارد؛ ولی این شاعر اهل بیت به شیوۀ مذاکران و واعظان تقریباً در همۀ اشعارش مصائب اهل بیت (ع) را هم متذکر شده است. از تحمیدیه‌ها و نیایش‌گونه‌های ابن حسام که حاوی ارادت و باورهای او به ذات حضرت احدیت است و به نوعی بیانگر اعتقاد او به خداوندی قدیم، یکتا، عادل، لایزال، خالق، عفو، لطیف و کریم، قهار و دستگیر است که بگذریم، مدح و منقبت‌های ابن حسام دربردارندۀ فضایل و کمالات پیامبر و اهل بیت آن حضرت است و در مرثیه‌های ابن حسام بیشتر به ذکر مصایب امام حسین (ع) توجه شده است.

قالب شعری مورد علاقۀ ابن حسام قصیده و مثنوی است؛ به گونه‌ای که از مجموع 129 اثری که در دیوان او به ثبت رسیده، ۱۱۰ قصیده، ۱۲ ترکیب‌بند، چهار مورد ترجیع‌بند و سه مورد مسمط وجود دارد. خاوران‌نامه نیز که مهم‌ترین حماسۀ دینی در ادب فارسی است، در قالب مثنوی سروده شده است. ابن حسام مثل ادبای روزگارش به صنعت کاری و آرایه‌بندی علاقمند بوده است و تمام سعی او بر اینکه بهترین لباس را بر قامت مضامین دینی و مذهبی خویش بپوشاند و در این تلاش موفق بوده و تیر بر نشانه زده است؛ تلمیح، مراعات نظیر، ارسال مثل و تضمین یا حل آیات قرآنی و احادیث و روایات پیامبر اسلام و اهل بیت (ع) بیشتر توجه داشته است. افزون بر این قصیدۀ سحریۀ او با بهترین قصاید مصنوع فارسی نظیر آثار قوامی مطرزی و سلمان ساوجی پهلو می‌زند. صور خیال استفاده شده در شعر مذهبی او، یادآور شعر استعاری و شاعرانۀ شاعرانی چون خاقانی شروانی است.

چو فیض ابر به نم لاله را کلاه بشست
بنفشه تازه شد و طرّه دوتاه بشست
کف سحاب چو سقّا گلاب زن برداشت
ز خاک غالیه گون چهره گیاه بشست
بیا بیا که گر از عشق توبه می کردم
به بوی زلف تو دل دست ازین گناه بشست
اگر به غیر تو چشم نظر سیه کردم
بیا که خاک درت چشم عذرخواه بشست
بر آستان تو چندان گریست ابن حسام
که آب دیدهٔ او نامه سیاه بشست