دانش نامه علائی ؛ منطق و فلسفه اولی

دانش نامه علائی

نویسنده : شیخ الرئیس ابو علی سینا
به کوشش : احمد خراسانی
ناشر: فارابی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 210
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1360 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب

منطق و فلسفه اولی ؛ نوام با مقدمه مبسوطه در احوال و آثار شیخ

دانشنامه علائی یکی از مهمترین آثار ابن سیناست و دلیل اهمیت فراوانش هم اینست که فیلسوف و دانشمند بزرگ ما در آن زمانه ای که اکثر کتب را به عربی می نوشتند اقدام به تالیف گرانقدری به پارسی کرده است و اثری پارسی و بی همتا در فلسفه از خود بجای گذاشته.

دانشنامه علایی که دانشنامه‌ای است تألیف ابن سینا به زبان فارسی در پنج علم منطق، طبیعیات (علم زیرین) هیئت، موسیقی و علم آنچه بیرون طبیعت است (علم برین)، می‌شود.این اثر به پارسی است و در آن ابن سینا تلاش کرده‌است تا آنجا که می‌تواند واژه‌های فارسی بکار برد.در منابع عربی و فارسی به نام‌های «الحکمهالعلائیه» «الرسالهالعلائیه» «حکمت علایی» و یا «کتاب علایی» نیز نامیده شده‌است.ابن سینا این دانشنامه را در فاصلهٔ سالهای ۴۱۳ تا ۴۲۸ برای سپاس از حمایت‌های فرماندار وقت اصفهان، ابوجعفر دشمن زیار ملقب به علاء الدوله کاکویه نوشت و به همین سبب دانشنامه علایی نام گرفته‌است.

زمانی که ابن سینا در اصفهان با حاکم آن خطه یعنی علاء الدین کاکویه می زیست علاء کاکویه اظهار می کند که بواسطه ی عربی بودن کتب حکمت از فهم فلسفه عاجزم و از بوعلی درخواست می کند که کتابی به پارسی بنگار که من فلسفه را خواهم فهمید.« اگر علوم اوایل بعبارات پارسی بودی، من توانستمی دانستن»( معین، محمد، مقدمه الهیات دانشنامه، ص هـ) ولی مطلعین می دانند که کاکویه پس از این تالیف هم بویی از حکمت نبرد « و از آن هیچ در نتوانست یافتن» (همان). به هر حال با آن ادعایش باعث شد که یکی از منظم ترین و منقح ترین کتب فارسی حکمت مشاء به وجود اید. نام این کتاب را دانشنامه ی علائی یا الحکمه العلائیه گفته اند. مهمترین بخش دانشنامه که مهمترین بخش فلسفه است همان الهیات یا علم برین است. چیزی که به تعبیر نویسنده اثر« اصلهای همه علمها اندر این علم درست شود و این علم را بآخر آموزند هر چند بحقیقت اول است»

از بخش‌های مختلف کتاب سه بخش منطق، الهیات و طبیعیات از نوشته‌های خود ابن سینا به جا مانده‌است و بخش‌های مربوط به ریاضیات شامل هندسه، هیئت و حساب که در همان زمان از بین رفته بود را ابو عبید جوزجانی پس از وفات ابن سینا از نوشته‌های دیگر او به تلخیص در آورده‌است.

شیخ الرئیس، در بخشی از دانش‏نامه را با بحثى از جوهر و عرض آغاز مى ‏نماید و اقسام عرض را بیان مى‏کند و عهده ‏دار شناخت حالات گوناگون بخشى از هستى را، دو علم طبیعى و ریاضى مى ‏داند. اولى، از حالاتى سخن مى ‏گوید که تصورشان همراه با ماده است و دومى از حالاتى بحث مى ‏کند که در وهم از ماده جدایند.

مؤلف، در ادامه، از جنبش یعنى همان حرکت بحث مى ‏کند و اقسام دفعى و تدریجى آن را بیان مى ‏نماید و از اینکه حرکت، در کدام یک از مقولات صورت مى ‏گیرد و در هر کدام چگونه واقع مى ‏شود، سخن به میان مى ‏آورد، سپس حرکت اجسام را به سه حرکت عرضى، حرکت قسرى و حرکت طبعى تقسیم مى‏ کند، چون حرکت یک شى‏ء، از سه حال بیرون نیست:
۱- به تبع حرکت چیزى است که آن را در بر گرفته، مانند: حرکت لباس داخل صندوق به تبع حرکت صندوق؛ این را حرکت عرضى مى‏ نامند. ۲- با نیروى یک عامل بیرون از ذات شى‏ء است که آن را از جایى خاص به جایى دیگر حرکت مى‏ دهد، مانند: حرکت یک سنگ از پایین به بالا توسط جرثقیل؛ این را حرکت قسرى مى‏ خوانند.
۳- از درون ذات خود شى‏ء سرچشمه مى‏ گیرد، مانند: حرکت یک سنگ از بالا به پایین؛ این را حرکت طبعى مى‏ گویند.