خنده سازان و خنده پردازان ؛ سلفون

خنده سازان و خنده پردازان

نویسنده: عمران صلاحی
ناشر: علم
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 342
اندازه کتاب: رقعی سلفون - سال انتشار: 1382 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

کتاب حاوی مجموعه ای از مطالب پیرامون طنزپردازان است که پیش از این در مجلات و نشریات گوناگون به صورت پراکنده به چاپ رسیده و به جز چند استثناء به بررسی خنده سازان در نثر فارسی و برخی آثار آن ها پرداخته است؛ قدیمی ترین مطلبی که در کتاب پیش رو جای گرفته مربوط به سال 1347 و جدیدترین آن به سال 1381 تعلق دارد.

«خنده‌سازان» كسانی هستند كه مضاحك را ساخته یا نگاشته‌اند(مثل دهخدا، عبید و ...) خنده‌پردازان، حافظان و اشاعه‌دهندگان مضاحك‌اند كه آن را گردآوری كرده یا درباره مضاحك، مقاله یا كتاب نوشته‌اند(مثل فخرالدین‌علی‌صفی، گردآورنده‌ی ‌لطایف‌الطوائف).

عمران صلاحی، از جمله چهره‌‌های شاخص طنز امروز، در دو عرصه‌ی طنزنویسی و تحقیقات طنز است. از جمله خدمات او به تحقیقات طنز، تلاش برای شناخت، تفكیك و تعریف شاخه‌های شوخ طبعی(هزل، هجو، لطیفه، فكاهه، طنز و...) است كه این امر گاه به آفرینش واژه‌های جدید نیز از سوی صلاحی انجامیده است. عنوان كتاب خنده سازان و خنده پردازان یكی از مصادیق این امر است.

...بعضی از طنزاوران، شفاهی هستند و بعضی ها کتبی! شفاهیون! بیشتر اهل گفتن هستند تا نوشتن؛ و کتبیون! بیشتر اهل نوشتن هستند تا گفتن. مولانا عبدالرحمن جامی از طنزاوران نامداری است که هم در طنز کتبی و هم در طنز شفاهی استاد بوده است.

ترتیب‌دهنده یا به قول محققان آذربایجانی ترتیباتچی می‌خواست از قزوین حركت كند و دوباره به قزوین برسد. اما عده‌ای خارج از محدوده قرار گرفتند. یعنی این‌ور و آن‌ور پرانتز ماندند. این عده را در خارج از محدوده اسكان دادیم." خارج از محدوده‌ایها عبارت‌اند از: نظامی گنجوی، خاكشیر اصفهانی، ابن‌جنی(فرات)، اجنه(سید علامرضا روحانی) و تولّلی.

فخرالدین علی صفی در فصل چهارم از باب نهم کتاب لطائف الطوائف، سی و دو لطیفه از عارف جام نقل کرده که نشانگر مهارت جامی در طنز شفاهی است. علی اصغر حکمت نصف این لطیفه ها را در کتاب سودمندی که درباره جامی نوشته، آورده و بخشی از کتابش را به ظرافت و طبیعت نفس جامی اختصاص داده است.

وی در همین بخش می نویسد: «شهرت طبع ظریف و خوی مزّاح مولانا جامی به حدی شیاع یافته که بعد از او نیز حکایت مضحکه و لطائف نادره از او نقل نموده اند، چنانکه در تذکره کرمی که در زمان سلطان سلیم خان عثمانی به سال نهصد و شصت هجری، نزدیک به یک صد سال بعد از وفات جامی تالیف شده، نوادری چند از او نقل نموده…

در ادبیات معاصر كشورمان، چند دهه است كه هر اثر دارای رگه‌‌هایی از شوخ طبعی را بدون در نظر گرفتن تفاوت میان گونه‌های شوخ‌طبعی(هزل، هجو، فكاهه و...) طنز مى‌نامند(پیش از این، آن را فكاهی می‌نامیدند)، در حالی كه طنز، تنها یكی از شاخه‌های ادبیات شوخ‌طبعانه است و با لطیفه و هزل و هجو و فكاهه متفاوت است. صلاحی برای پرهیز از این اشتباه رایج، عبارت «خنده‌سازان و خنده‌پردازان» را به جای «طنزنویسان و طنزپردازان» به كار گرفته است.

كتاب با مقدمه آغاز می‌شود و پس از ارائه‌ی نمونه‌هایی چند از طنز در ادب كهن فارسی، طی سه بخش، خنده‌سازان و خنده‌پردازان را معرفی می‌كند. ابتدا در بخشی با همین نام (خنده‌سازان و خنده‌پردازان) به معرفی آثار نویسندگانی مى‌پردازد كه در محدوده‌ی زمانی عبید زاكانی تا دهخدا قرار دارند.

طنز قدیم با عبید آغاز می‌شود و ظنز جدید با دهخدا. در این بخش، ما با آثار هفده چهره‌ی ماندگار و مهم طنز در محدوده زمانی عبید تا دهخدا،‌ به ترتیب تاریخی آشنا مى‌شویم. آقا جمال خوانساری(صاحب عقاید‌النساء) مُذَهَب اصفهانی(صاحب تذكره‌ی یخچالیه)، فخرالدین‌علی‌صفی(صاحب لطایف‌الطوائف) ‌از آن جمله‌اند.بخش انتهایی كتاب «خارج از محدوه» نام دارد و در آن، كتابها و آثار پنج طنزنویس كه به لحاظ زمانی در بخش «خنده‌سازان و خنده‌پردازان» (بخش اول) نمى‌گنجد، معرفی شده‌اند.

فهرست

رساله‌ی تعریفات عبید
فرهنگ دیوان اطعمه بسحاق
ده فصل نظام قاری
نصاب نعمت خان عالی
نصاب‌الرجال اورنگ شیرازی و مرآت البهاء شریعتمداری تبریزی
و...