تاریخ دخانیه ؛ یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو

تاریخ دخانیه

نویسنده: شیخ حسن اصفهانی کربلائی
به کوشش: رسول جعفریان
ناشر: مرکز اسناد انقلاب اسلامی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 292
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1382 - دوره چاپ: 1

کیفیت : نو ؛ مهر دارد

مروری بر کتاب

یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو

جنبش تحریم تنباكو یكی از اصیل ترین جنبش های سیاسی _ مذهبی قرن اخیر به شمار می رود كه در نوع خود برخواسته از روح اسلام در مبارزه با سلطه ی استعمار بوده كه تحت رهبری مرجعیت شیعه از جمله آیت الله میرزای شیرازی، بدون حضور عناصر منورالفكر، استقلال ایران را در برهه ای خاص استوار كرده است. منورالفكرها كه مشروطه را با دخالت های نابجای خود، آلوده افكار غرب زده كرده، با بیرون كردن روحانیت از صحنه سیاست زمینه روی كار آمدن استبداد را فراهم كردند، در جنبش حضوری نداشتند. در این میان یك روحانی فقیه و برجسته با همت والای خود تاریخ این جنبش را با دقت هر چه تمام تر ثبت كرد و این خاطره ی بزرگ را در دل تاریخ زنده نگه داشت .

تاریخ دخانیه ، کتابی است درباره تاریخ ایران در زمان قاجاریه ، خاصه نهضت تحریم تنباکو و نقش روحانیت در این امر. این اثر ، روح کلی جنبش تنباکو را نشان می‌دهد ... احساس نویسنده ، همان احساسی است که در فضای جنبش به وجود آمده ، نه احساس مورخی که بعدها ، تحت تأثیر نتایج تاریخی آن تحول و تنها با تکیه به اسناد و نوشته‌ها و خاطرات ، تاریخ جنبش را نوشته باشد.

در تحلیل نویسنده این کتاب ، جنبش تنباکو جنبشی کاملا مخالف با دخالت اجنبیان و در راستای تقویت اسلام بود. ازاین‌رو ، کتاب سراسر حاوی مطالب ضد غربی است. در این اثر شیخ حسن ابتدا بر نقش جنبش در احیای اسلام در برابر «امواج فتن فرنگستان» سخن به میان آورده و برای شرح و بسط خسارت ناشی از این فتنه‌ها توضیحی در باب آثار مراوده با فرنگستان ارائه می‌دهد. به دنبال آن ، تحلیلی از چگونگی پیدایش قشر فرنگی‌مآب بیان می‌دارد ... وی سپس از رشد این نگرش در میان فرنگی‌مآبان اشاره کرده و از جمله مهم‎ترین نتیجه آمیزش با مردم فرنگستان را همین می‌داند که «منکرات اسلامیه» اهمیت خود را از دست داده است... [از نظر او] باید از دوستی و موادّه و مراوده با کفار پرهیز کرد...».

«وی سپس از مقاله‌ای یاد می‌کند که در روزنامه اختر چاپ شده و ضمن آن همین اندیشه‌های فرنگی‌مآبی ترویج گشته است. وی متن نامه را آورده و پس از آن به نقد مقاله پرداخته است. عنوان آن مقاله، «لزوم تشکیل انجمن دانش» و هدف اصلی آن حمله به علوم دینی و عالمان بوده است. پرسش آن مقاله این است: چرا علمای ما با این مقدار تحصیل هنوز نتوانسته‌اند «یک آلت جزئی ب‌ی‌قابلیت» بسازند»؟.

«پس از نقد آن مقاله، وی شرحی از رواج فرنگی‌مآبی در ایران را به دست می‌دهد... او از این که ایرانیان، اقبال مردم ا‎نگلستان را به‌سوی خود، فوزی عظیم شمرده‌اند و از اینکه چگونه آنها مهام امر لشکری و کشوری خود را به دست آنها سپرده‌اند می‌نالد».

«پس از این کلیات، وی به اصل مطلب، یعنی ثبت جریانات آغازین امتیاز تنباکو و رخدادهای پس از آن می‌پردازد. او با این کلیات بر آن است تا نشان دهد که پس از نفوذ فرنگیان، اقدام به تحریم، مهم‎ترین حرکتی بوده که صورت گرفته و ضمن دفع سلطه خارجی، اعتبار اسلام را احیا کرده است... فاصله گرفتن روحانیت از نظام آموزشی جدید و انزوای فکری و فرهنگی، رها کردن قشر تحصیل‌کرده و نگه داشتن بخش سنتی جامعه، سبب شد تا سهم آنها در جامعه محدود شده و کانال‎ های قدرت در اختیار فرنگی‌مآبان قرار گیرد. شیخ حسن، پس از اشاره به گرفتن اصل امتیاز توسط خارجی‌ها و نقش امین‌السلطان و نیز ثبت متن امتیازنامه، مجددا به سراغ توسعه نفوذ فرنگی‌ها در ایران پرداخته و فساد و تباهی را ناشی از حضور آنان دانسته است»