این کتاب را می توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد:
بخش اول بحث در پیرامون مختصات اجتماعی و سیاسی ایران در قرن دوازدهم هجری، که شاعر در آن می زیسته است. بدون بحث مختصر در این زمینه و عدم وقوف به محیط و اوضاع و احوال تشنج آمیز آن دوره، نمی توان به انگیزه واقعی نظم این ترجیع بند پی برد.
بخش دوم در تحلیل ترجیع بند.

سیداحمد حسینی متخلص به هاتف اصفهانی از شعرای نامی ایران در عهد افشاریه و زندیه است.اصل خاندان او از اهل ارودباد آذربایجان بوده که در زمان پادشاهان صفوی از آن دیار به اصفهان هجرت کرده و در این شهر متوطن گردیده‌اند. تولد هاتف در نیمهٔ اول قرن دوازدهم اتفاق افتاده و در آن شهر به تحصیل ریاضی و حکمت و طب پرداخته و گویا در این فنون از محضر میرزا محمد نصیر اصفهانی استفاده کرد و در شعر نیز مشتاق را راهنما و استاد خود اختیار نموده است.هاتف در جوانی به سرودن اشعار خود پرداخت و در طول زندگی آرام خود از مدح شاهان و روی آوردن به دربار سلاطین خود داری کرد و بیشتر به مطالعه و حکمت و عرفان‌مشغول بود. وی در سال ۱۱۹۸ درگذشت.

گوینده ی سخن«ترجیع بند»یعنی هاتف اصفهانی ،سخنِ تازه ای نیاورده است ولی منظومه او لبریز از حلاوت است، به اعتبار اینکه از عشق سخن می‌راند هرگز کهنه نمی‌شود و سخن عشق از هر زبانی که شنیده شود به قول«حافظ»، نامکرر است.
قدما عشق را به دریا مانند کرده‌اند که کرانه آن ناپیداست. «هاتف »دریایی را در یک منظومه گهربار گنجانیده است او عشق را به دریایِ«وحدت وجود» و «وحدت وجود»را به نور عشق و زیبایی در آمیخته و این همه را به حرکت و تلاش مستمر پیوند داده و سرانجام نو سفرِ راه عشق را به کعبه مقصود رسانیده است.

نام «هاتف»فقط یکبار در ردیف«سعدی»قرار می‌گیرد،و آن وقتی است که سخن از ترجیع بند که یکی از اشکال دشوار و دقیق شعر است به میان آید. هاتف در پرتو این ترجیع بند نام و آوازه ای بلند یافت و هستند سخنورانی از برکت یک منظومه ی گزیده ی ناب ،شهرتی تام و عمر جاودانه یافته‌اند. بحث درباره اصول تصرف در این نوشته در همان حدود است که در ترجیع بند شده است: «وحدت وجود»،« مشاهده و رویت» «نور»، «فنا»،«وصل»....

هاتف اصفهانی شاعری توانا و مسلط به زبان و ادب فارسی بود. وی از سبک شعرای متقدم ایران به ویژه حافظ و سعدی پیروی می‌کرد و طبع خود را در سرایش تمامی قالبهای شعری اعم از غزل، قصیده و رباعی، ترجیع‌بند و ترکیب‌بند آزمود. شهرت عمده هاتف به سبب شاهکار بزرگ ادبی او (ترجیع‌بند عرفانی) است که در آن هم از حیث حسن ترکیب الفاظ و هم از حیث توصیف معانی داد سخن داده است. وی مرثیه‌های زیبایی نیز با استفاده از ماده تاریخ (حروف ابجد) در مرگ بزرگان و دوستان خود سرود که این اشعار از ارزش بالایی برخوردارند.مهم‌ترین اثر باقی‌مانده از هاتف اصفهانی دیوان اشعار او و چند صد بیت شعر به‌زبان عربی است.

ای فدای تو هم دل و هم جان
وی نثار رهت هم این و هم آن
دل فدای تو، چون تویی دلبر
جان نثار تو، چون تویی جانان
دل رهاندن زدست تو مشکل
جان فشاندن به پای تو آسان
راه وصل تو، راه پرآسیب
درد عشق تو، درد بی‌درمان
بندگانیم جان و دل بر کف
چشم بر حکم و گوش بر فرمان
گر سر صلح داری، اینک دل
ور سر جنگ داری، اینک جان
دوش از شور عشق و جذبهٔ شوق
هر طرف می‌شتافتم حیران
آخر کار، شوق دیدارم
سوی دیر مغان کشید عنان
چشم بد دور، خلوتی دیدم
روشن از نور حق، نه از نیران
هر طرف دیدم آتشی کان شب
دید در طور موسی عمران
پیری آنجا به آتش افروزی
به ادب گرد پیر مغبچگان
همه سیمین عذار و گل رخسار
همه شیرین زبان و تنگ دهان
عود و چنگ و نی و دف و بربط
شمع و نقل و گل و مل و ریحان
ساقی ماه‌روی مشکین‌موی
مطرب بذله گوی و خوش‌الحان
مغ و مغ‌زاده، موبد و دستور
خدمتش را تمام بسته میان
من شرمنده از مسلمانی
شدم آن جا به گوشه‌ای پنهان
پیر پرسید کیست این؟ گفتند:
عاشقی بی‌قرار و سرگردان
گفت: جامی دهیدش از می ناب
گرچه ناخوانده باشد این مهمان
ساقی آتش‌پرست آتش دست
ریخت در ساغر آتش سوزان
چون کشیدم نه عقل ماند و نه هوش
سوخت هم کفر ازان و هم ایمان
مست افتادم و در آن مستی
به زبانی که شرح آن نتوان
این سخن می‌شنیدم از اعضا
همه حتی الورید و الشریان
که یکی هست و هیچ نیست جز او
وحده لااله الاهو