ریشه شکل‌گیری جریان روشنفکری در ایران به دوران اصلاحات عباس‌میرزا و قائم مقام فراهانی بازمی‌گردد. در آن زمان عباس میرزا ولیعهد فتحعلی‌شاه قاجار با شکست در مقابل نیروهای روسی و مشاهده تجهیزات مدرن نظامی آن‌ها، بیش از پیش به انحطاط و عقب‌ماندگی ایران نسبت به غرب پی برد. به همین دلیل شرایطی فراهم کرد تا گروهی از جوانان ایرانی که غالباً از طبقۀ اشراف و خاندان‌های ممتاز قاجار بودند، برای آموزش در مدارس مدرن به اروپا بروند. به همین دلیل پس از مدتی، قشر نو ظهوری در جامعۀ ایران به وجود آمد که علاوه بر تکنولوژی‌های جدید و دانش علمی، طرز تفکر جدیدی را با خود به همراه آورده بودند.

ملکم در سال ۱۲۴۹ هجری قمری در قصبه جلفا (که اکنون از محله‌های اصفهان است) در خانواده‌ای متوسط زاده شد.۲ پدرش میرزا یعقوب سنگ‌تراشی از ارامنه‌ جلفای اصفهان بود که به قولی اسلام آورده بود.ملکم برای تحصیل به فرانسه رفت و پس از بازگشت بارها به ماموریت‌های سیاسی به اروپا سفر کرد. پژوهشگران تاریخ سیاسی ایران وی را از روشنفکران نسل اول ایران می‌‌دانند.

کارهای او مجموعه متنوعی از فعالیت اداری، مبارزه سیاسی، انتشار و ترویج افکار آزادی‌خواهی را شامل می‌‌شده و نیز برخی به او اتهامهایی نظیر سوءاستفاده مالی و کلاهبرداری وارد ساخته اند. اما شاید مهم‌ترین کار او انتشار نشریه قانون است که در آشنا کردن نخبگان جامعه ایران در دوره قاجار با مفاهیم حکومت قانون و اصول آزادی‌خواهی سهمی به سزا داشت و از عوامل موثر در جنبش مشروطه ایران بود. او در ۱۳۲۶ هجری قمری در شهر لوزان کشور سوئیس درگذشت.

ملکم علاوه بر معلمی دارالفنون مترجم حضور شاه ومستشار ومقرب الحضره میرزا آقاخان نیز شده و در کارهای سیاسی طرف وثوق و شور اعتمادالدوله بود تا اینکه داستان لشکرکشی حسام السلطنه بهرات و اظهار رنجش وزیر مختار انگلیس از دولت ایران پیش آمد و انگلیسها برای تعرض به سواحل خلیج فارس بهانه می جستند یکی از آن بهانه ها این بود که صدراعظم در ملاقات با وزیر مختار انگلیس میرزا ملکم را به عنوان مترجم واسطه قرار می دهد و او نیز چون پدرش میرزا یعقوب با سفارت روس ارتباط دارد اسرار میانه دو دولت را به حریف می رساند.