کلیات شمس یا دیوان کبیر 

نویسنده: مولانا جلاالدین محمد بلخی(مولوی)
مصحح : بدیع الزمان فروزانفر
ناشر: امیر کبیر                                                  
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 3444
اندازه کتاب: وزیری لب برگشته - سال انتشار: 1363 - دوره چاپ: 3

کمیاب - کیفیت : صفحات در حد نو  _ نو ؛ لبه جلد کتاب سائیدگی مختصری دارد

مروری بر کتاب 

مشتمل برقصائد وغزلیات ومقطعات فارسی وعربی و ترجیعات وملمعات از گفتار مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوی / باتصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر

دیوان شمس تبریزی در عُرف خاندان مولانا و سلسله; مولویه در روزگاران پس از مولانا با عنوان دیوان کبیر شناخته می‌شده‌است. گویا آنچه در تداول مولویان جریان داشته‌است همان دیوان یا غزلیات بوده‌است و بعدها عنوان دیوان کبیر را بر آن اطلاق کرده‌اند.

همچنین عنوان دیوان شمس تبریزی یا کلیات شمس تبریزی نیز از عنوان‌هایی است که در دوره‌های بعد بدان داده شده‌است، به اعتبار این که بخش اعظم این غزل‌ها را مولانا خطاب به شمس‌الدین تبریزی سروده‌است.نسخه‌های مختصر و کامل این دیوان از قدیم نزد اهل ذوق و اصحاب خانقاه رواج داشته‌است، و پس از رواج چاپ هم با عنوان دیوان شمس تبریزی یا کلیات شمس تبریزی بارها و بارها در ایران و هند به چاپ رسیده‌است.

آخرین و جامع‌ترین و درست‌ترین چاپ آن همان است که به دست بدیع‌الزمان فروزانفر در فاصله سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۵ توسط انتشارات دانشگاه منتشر شده‌است. دیوان شمس تبریزی در چاپ تصحیح‌شده; فروزانفر شامل ۳۶۳۶۰ بیت، و دارای ۳۲۲۹ غزل و ۱۹۸۳ رباعی و ۴۴ ترجیع است.

دیوان کبیر از ۲۱ دیوان غزلیات، هر کدام در یک بحر عروضی، و از یک مجموعه رباعیات به وجود آمده است (گولپینارلی، ص ۴۶۰). روش خاندان مولانا غالباً چنان بود که دیوان را به ترتیب اوزان عروضی تدوین می کردند تا هنگام سماع، غزلی را که می خواستند قوّالی کنند، از وزنش به آسانی بیابند (مولوی، ۱۳۸۷ش، همانجا). این ترتیب اصلی در دیوان شمس تبریزی، در تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، که مقبول ترین تصحیح دیوان است، برهم خورده است.

در دیوان شمس تبریزی تناقض وجود ندارد. مولانا در غزلهای دیوانش، از یک نظام معیّن فکری و عاطفی سخن می گوید (همو، ۱۳۸۷ش، ج۱، همان مقدمه، ص ۴۷). اشعار دیوان شمس تبریزی حاصل هیجانات و احساسات مولاناست و یکی از موضوعات اصلی آنها، شوق بازگشتنِ جان عارف به موطن اصلی اوست (همان مقدمه، ص ۶۴ـ۶۵). در این اشعار، انسان (گاه در جامه شمس تبریزی) فقط به سبب جانب الهی اش ستایش می شود (همان، ص ۶۳). مولانا آگاهانه قصد شاعری نداشته و اشعار دیوان شمس را درحالی می سروده که خود و حتی شعر را فراموش می کرده است.

نخستین چاپ دیوان شمس تبریزی، شامل پنجاه هزار بیت، در دو مجلد در هندوستان منتشر شده است (لکهنو، ۱۳۰۲/۱۸۸۵). مقبول ترین چاپ دیوان تاکنون، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر باعنوان کلیات شمس تبریزی، یا، دیوان کبیر، در ده مجلد است (تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۴ش). مجلد نهم تا دهم این تصحیح فهرست قوافی (نوعی کشف الابیات) و مجلد هشتم دربردارنده رباعیات شامل  ۹۸۳،۱ رباعی و  ۸۷۶،۳ بیت است که بی گمان برخی از آنها سروده مولانا نیست. نیمی از مجلد هفتم شامل بعضی از اشعاری است که غزل تلقی شده اند؛ این بخش دو مستدرک در هفده بیت و ۴۴ ترجیع بند دارد. جمعاً ابیات این دیوان  ۲۳۶،۴۰ بیت است. نیمه دوم مجلد هفتم، فرهنگ نوادر لغات و تعبیرات و مصطلحات و فهارس دیوان کبیر است.

چاپ دیگری از دیوان شمس تبریزی براساس نسخه مورخ ۷۶۸ـ۷۷۰ در موزه مولانا در قونیه، در دو مجلد با قطع رحلی، همراه کشف الابیات، به کوشش توفیق هـ. سبحانی در ۱۳۸۶ش و ۱۳۸۹ش به چاپ رسیده است. در این نسخه،  ۲۶۰،۳ غزل، ۴۳ ترجیع بند،  ۸۶۶،۱ رباعی و جمعاً  ۲۸۵،۴۰ بیت آمده است. عبدالباقی گولپینارلی، دانشمند ترک (متوفی ۱۳۶۱ش/۱۹۸۲)، دیوان کبیر را براساس همین نسخه در هفت مجلد، با توضیحاتی در پایان هر جلد، به ترکی ترجمه و منتشر کرده است (استانبول ۱۹۵۷ـ ۱۹۵۸). نوید اوغوز ارگین، محقق ترک، از روی ترجمه گولپینارلی، این دیوان را به انگلیسی ترجمه کرده است (کالیفرنیا ۱۹۹۷). گولپینارلی ترجمه ترکی یک مجلد از رباعیات دیوان کبیر را بعداً به چاپ رساند (استانبول ۱۹۶۴).

در اروپا، اشعار مولانا نخست به آلمانی ترجمه شد. نخستین بار یوزف فون هامر ـ پورگشتال (متوفی ۱۲۷۳/ ۱۸۵۶)، کاردار سیاسی اتریش در خاور نزدیک، پس از بازگشت به وین، کتابی دربارة تاریخ ادبیات ایران نوشت (وین ۱۸۱۸) که ۷۸ صفحه از آن، ترجمه آلمانی قطعه هایی از مثنوی و غزلهایی از دیوان شمس تبریزی است (لوئیس، ص ۵۶۶). پس از هامر ـ پورگشتال، فریدریش روکِرت (متوفی ۱۲۸۲/۱۸۶۶) براساس غزلیات دیوان شمس، ۴۲ غزل سرود و منتشر کرد (توبینگن،۱۸۲۱). وینتسنتس ریتر فون روزن تسوایگ ـ شواناو، خاورشناس اتریشی (متوفی ۱۲۸۲/ ۱۸۶۵)، نیز ۷۵ غزل از دیوان مولانا را گلچین کرد و متن فارسی را همراه با ترجمه آلمانی منتشر کرد (وین، ۱۸۳۸). افرادی نیز با الهام از غزلیات شمس به آلمانی شعر سروده و شهرت یافته اند، ازجمله ارنست برترام (متوفی ۱۳۳۶ش/۱۹۵۷)، هانس ماینکه (متوفی ۱۳۵۳ش/۱۹۷۴)، ارنست اگلی (متوفی ۱۳۵۳ش/۱۹۷۴)، و آنه ماری شیمل (متوفی ۱۳۸۱ش/ ۲۰۰۳؛ ← همان، ص۵۶۶ـ ۵۶۸). یوهان کریستوف بورگِل، خاورشناس سویسی، نیز مجموعه ای از غزلیات و رباعیات دیوان شمس را به آلمانی در قالب شعر ترجمه و منتشر کرده است (برن ۱۹۷۴ و چاپ کامل تر مونیخ ۲۰۰۴). او همچنین ترجمه آلمانی مجموعه صد رباعی از دیوان را جداگانه به چاپ رسانده است...