پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان و ظهور صفویان

نویسنده: مهدی فرهانی منفرد
ناشر: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 480
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1381 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : نو 

مروری بر کتاب 
 1468 - 1505 میلادی /  873 - 911 هجری

پژوهش حاضر، تلاشی است برای بررسی گوشه‌ای از تاریخ ایران که طی آن، به رغم ضعف و تزلزل سیاسی حکومت تیموریان، تکاپوی فرهنگ مردان این سرزمین به گونه‌ای گسترده و چشمگیر تداوم داشته است. علاقه نگارنده به پژوهش در تاریخ ایران و دلبستگی او به ادب فارسی، سبب شد که چنین موضوعی به عنوان موضوع پژوهش برگزیده شود.

ناشناخته بودن و تاریکی تاریخ دوران زمامداری سلطان حسین بایقرا از سویی رواج، رونق و اهمیت فرهنگ و ادب فارسی در آن روزگار و از سویی دیگر نگارنده را بر آن داشت که در وادی این پژوهش گام نهد....

سلطان حسین بایقرا در شمار اندک فرمانروایان تاریخ ایران است که نه تنها برای پیشبرد فرهنگ تلاش کرد، بلکه خود از جمله شاعران و نویسندگان قرن ۹ ق. به‌ شمار می‌آید. آثار متعددی به نظم و نثر از وی برجای مانده است، از جمله:
رساله معما، به شعر که از طبع‌آزمایی‌های رایج آن زمان بوده است؛
مناظره گل و مُل، در قالب مثنوی که نسخه دستنویس آن در کتابخانه شخصی اصغر مهدوی موجود است؛
دیوان منظوم ترکی، که اشعار آن در قالب غزل و دربر گیرنده مضامین عاشقانه است؛
رساله‌ای منثور به زبان ترکی، که در آن اندیشه‌ها و عقاید خود را همراه با شرح مختصری از وضعیت فرهنگی عصر خویش بیان کرده است.

در دوره زمامداری بایقرا، بناهای متعددی به‌ منظور پیشبرد فرهنگ احداث گردید. خواندمیر در خلاصةالاخبار به ذکر نمونه‌های مختلفی از مدرسه، مصلّی، خانقاه، دارالشفا و جز آن در هرات و سایر مناطق خراسان می‌پردازد که همگی در زمان حسین بایقرا و با حمایت‌های وی بنا گردیده است.

اشتیاق او به کتاب و کتابخانه را می‌توان پیش از آغاز زمامداری وی نیز مشاهده کرد. به گفته بنایی هروی (قرن ۱۰ق.) هنگامی که وی مجبور شد اردوی خود را در خوارزم برجای گذارد و از مقابل سپاه ابوسعید گورکان بگریزد، آنچه برای دشمن باقی گذاشت، کتابخانه‌اش بود و اضافه می‌کند که یکی از سرداران ابوسعید به نام امیر بیگ‌آتا وارد کتابخانه شد و چند جلد کتاب نفیس را به‌ غنیمت برد که از آن جمله کتابی از مولانا احمد رومی (قرن ۸ ق.) بوده است. در سال‌های زمامداری او، کتابخانه‌ها از رونق کم‌نظیری برخوردار بودند.

علاوه بر مدارس متعددی که در آنها کتابخانه احداث گردیده بود، دربار او در هرات نیز کتابخانه‌ای مجلل و باشکوه داشت و خوشنویسانی چون سلطانعلی مشهدی، خواجه محمد حافظ، مولانا زین‌الدین محمود و سایر خوشنویسان زبده در آنجا کتابت کرده‌اند. نقاشان متعددی نیز در این کتابخانه به کتاب‌آرایی مشغول بوده‌اند که بلندآوازه‌ترین آنها، کمال‌الدین بهزاد، نقاش نامدار اواخر تیموری و اوایل صفویه است. میرک نقاش، مولانا حاجی محمد، مولانا محمد اصفهانی و قاسمعلی چهره‌گشا از دیگر نقاشان کتابخانه حسین بایقرا بوده‌اند.

در منابع عصر تیموری، اشاره روشنی به نام رئیس کتابخانه حسین بایقرا صورت نگرفته ولی ظاهراً مدتی، میرک نقاش فوق‌الذکر عهده‌دار این سمت بوده است. نظامی باخزری (قرن ۹ ق.) در منشأالانشاء، منشوری از جانب حسین بایقرا با عنوان "فرمان کتابداری کتابخانه همایون" آورده که متأسفانه مخاطب نامه ذکر نگردیده است.

در بخشی از این فرمان که با نثری متکلّف و با ذکر مقدمه‌ای در اهمیت کتاب و کتابخانه تنظیم گردیده، چنین آمده است:
«بر ناظمانِ فوایدِ کتابخانه افکار و متمتعان از فواید شعور، پوشیده نماند... روضه خزانه ما را که مَشْرَع و منبع عیون معارف و عوارف است، به واسله ینابیع مجمل و مفصَل و اصول و فروع مختصر و مطوّل و معقول و مسموع، بر خوبتر هیأتی نمودار گلستان فردوس و بوستان جنان گردانیدیم و مقالید اختیار ضبط و ربط کتابخانه همایون را که مفتاح کنز حقایق و ایضاح رمز دقایق است... به ید استحقاق [در اینجا نام مخاطب نامه افتاده است]... سپردیم».