پژوهشی در یکی از امپراتوری های اسلامی

نویسنده: پل ای. واکر
مترجم: فریدون بدره ای
ناشر: فرزان روز
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 378
اندازه کتاب: وزیری گالینگور روکشدار - سال انتشار: 1383 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

تاریخ فاطمیان و منابع آن

مولف در این کتاب، "شکل و درون مایه تاریخ فاطمیان را طی سه مرحله بررسی می‌کند. این سه مرحله عبارت‌اند از: نخست، دوره‌ای که فاطمیان از 362 تا 396 ه . در شمال افریقا و مغرب استقرار می‌یابند؛ دوم از 396 تا 467 ه . که قرن امپراتوری آن‌هاست؛ و سرانجام 467 تا 567 ه . سده وزیران نظامی".

در این کتاب، همچنین انواع منابعی که برای بازسازی و تجزیه و تحلیل تاریخ فاطمیان اطلاعاتی در اختیار مخاطب می‌گذارد، بررسی شده است. این منابع عبارت‌اند از: سکه‌ها و مصنوعات دیگر طرازها، اهدا نامه ساختمان‌ها، اشیای هنری، یافته‌های باستان شناسی، اسناد، نامه‌ها، تاریخ‌ها، تذکره‌ها، و آثار محققان و پژوهندگان. این کتاب که برای دانشجویان و محققان تاریخ اسلام تدوین شده با کتاب شناسی مشروح و نمایه به پایان می‌رسد.

گفتنی است "فاطمیان، پس از یک دوره طولانی مبارزه پنهانی در نقاط مختلف جهان اسلام، در سال 296 هجری قمری در شمال آفریقا سلطه سیاسی یافتند و در سال 297 رسما خلافت خود را اعلام داشتند و پس از آن که تقریبا در تمام شمال افریقا و سرزمین‌های جنوب مدیترانه را مطیع خویش ساختند، سرانجام، در سال 358 مصر و بخش بزرگی از شام و شهرهای مقدس عربستان را بر امپراتوری رو به توسعه خود افزودند. آن‌ها در مصر شهر قاهره را به عنوان پایگاه جدید خود بنیان نهادند و با فتوحات بیشتر به سوی نیل به هدفی که از مدت‌ها پیش در پی رسیدن به آن بودند، یعنی برافکندن خلافت عباسیان، پیش رفتند...

كتاب حاضر از دو بخش تشكيل شده است:

بخش اول، كلياتى را درباره شكل و محتواى تاريخ فاطمى عرضه مى‌دارد. اين بخش در سه فصل تدوين شده و هر فصل درباره يكى از مراحل عمده تاريخ اين سلسله است: نخست، شمال آفريقا و مغرب، 296ق / 909م - 362ق / 973م؛ دوم، يك قرن امپراتورى، 362ق / 973م - 466ق / 1074م و بالاخره يك قرن وزيران نظامى 466ق / 1074م - 567ق / 1171م
حكومت فاطميان در مغرب در بيستم ربيع‌الثانى سال 297ق، با روى كار آمدن خليفه المهدى آغاز گرديد. خلافت مهدى با ورود پيروزمندانه او به شهر رقاده، از توابع ادارى قيروان، كه در آن زمان پايتخت مغرب محسوب مى‌شد، آغاز گشت، اما حكومت اسمى او ده ماه پيش‌تر با فتح همان شهرها به‌وسيله قواى نظامى به دست نماينده او، ابوعبداللّه كه در محل به نام ابوعبداللّه شيعى معروف بود، شروع شده بود. ابوعبداللّه شيعى به پشتيبانى سپاهى از جنگجويان بربر كتامه‌اى - كه آنها را به كيش اسماعيلى درآورده، تعليم و سازمان داده بود - موفق شد كه سرانجام اغلبيان را شكستى كامل و حيرت‌انگيز بدهد و در اوايل بهار 296ق / 909م، به‌كلى منقرض كند.

در ابتداى اين بخش، اتفاقات حكومت فاطميان تا زمان معز ذكر شده است. براى اسماعيليان مقر امام به‌مثابه مركز عالم مادى است. معز با عزيمت به مصر و به پايتخت جديدالاحداث خود، كانون آن سرسپردگى و هواخواهى را از مغرب به قاهره منتقل ساخت. قاهره مقرّ امپراتورى قدرتمندى شد كه اكنون بيشتر شمال افريقا، سيسيل، بخش‌هاى بزرگى از شام، درياى سرخ و حجاز را در بر مى‌گرفت. براى نخستين بار در دوره اسلامى، مصر ديگر تنها يك ايالت نبود، بلكه يك دولت و مملكت مستقل بود؛ دولتى كه در واقع در خود قاهره تمركز داشت.

در فصل سوم، به يك قرن حكومت وزيران نظامى پرداخته شده است. بدر الجمالى شيوه‌اى را كه فاطميان حكومت می‌كردند تغيير داد، ولى تركيب هيئت جديد تا پايان سلسله فاطمى برقرار ماند. در اين دوره، يك امام اسماعيلى همچنان به‌عنوان خليفه شناخته مى‌شد و بنابراین نقش او به‌عنوان امام پابرجا بود. سجيه دينى آن جنبه از حكومت تغيير نيافت، اما اكنون قدرت واقعى در دست وزيرانى بود كه ادعایشان بر قدرت از قوه نظامى شخصى آنها ناشى مى‌شد نه از تصويب خلفا با مرگ عاضد در دهم محرم 567، حكومت فاطمى در مصر منقرض و حكومت ايوبيان تأسيس شد.

بخش دوم شامل فصل‌هاى جداگانه‌اى درباره انواع مختلف منابع تاريخى است و اطلاعاتى را كه در آن منابع وجود دارد، براى بازسازى و تجزيه و تحليل تاريخى به دست مى‌دهد.
اين منابع عبارتند از:
نخست، سكه‌ها و ديگر مصنوعات (طراز، كتيبه‌هاى ساختمان‌ها، اشياى هنرى و يافته‌هاى باستان‌شناسى) كه شواهد و مدارک مستقيم را درباره رويدادها و فرايندهاى تاريخى در اختيار مى‌گذارند
دوم، اسناد و نامه‌ها، هم اسناد اصلى و هم رونوشت‌هاى آنها
سوم، شرح و توصيف‌هاى عينى و معاصر
چهارم، تاريخ‌ها، مكان‌شناسى‌هاى جغرافيايى و كتب رجال و شرح حال‌ها
پنجم، ادب و ديگر انواع نوشته‌هاى ادبى
و بالاخره، نگاهى به آثار آن دسته از محققان و پژوهشگران جديد كه بيشترين كمك‌ها را به بررسى اين موضوع كرده‌اند...