مصدق و کاربرد «اختیارات، رفراندوم و انحلال مجلس» در پیشبرد اهداف نهضت ملی ایران

مصدق و کاربرد «اختیارات، رفراندوم و انحلال مجلس» در پیشبرد اهداف نهضت ملی ایران

نویسنده: جمال صفری
ناشر: مصدق - فاطمی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 255
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1394 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت :  چاپ دیجیتال

مروری بر کتاب

به مناسبت صد و سی و سومین سالروز تولد دکتر محمد مصدق

تاریخی که در دسترس مطالعه دارید، یکسره از زبان اسناد است. توضیح ها نیز یا سندها و یا قولهای کسانی هستند که خود در نهضت ملی ایران، در مقام موافق یا مخالف نقش داشته اند. 

بین سال های 1332 ـ 1330 شمسی (1953ـ 1951میلادی) دومین جنبش اجتماعی قرن بیستم در ایران ظهور کرد. مبارزه برای ملی کردن صنعت نفت به رهبری دکتر محمد مصدق همانند انقلاب مشروطه، ملت را رودرروی شاه و قدرتهای خارجی قرار داد. بعد از جنگ جهانی دوم، اهمیت حیاتی نفت خاورمیانه آشکار شد.

تولید نفت خاورمیانه تا آن زمان 8‌/‌3 درصد کل تولید نفت جهانی را تشکیل می‌داد، در حالی که سال 1945 بنا به یک برآورد، گفته می‌شد که 1‌/‌42 درصد ذخایر نفت جهان در خاورمیانه است. ایران در این زمان بیش از تمامی کشورهای عربی، نفت تولید می‌کرد اما در ازای هر بشکه نفت 42 گالنی تنها 8 سنت دریافت می‌کرد.

تشکیل جبهه ملی در اول آبان 1328 در پی اعتراض منتقدان دولت به تقلب در انتخابات مجلس شانزدهم و قرارداد الحاقی نفت و متعاقب آن انتخاب دکتر محمد مصدق به نخست‌وزیری تاریخ 8‌/‌2‌/‌1330 دورانی را در تاریخ معاصر ایران پدید آورد که به نهضت ملی شدن نفت معروف است. این دوره با کودتای 28 مرداد 1332 و شکست نهضت به پایان رسید. درباره عوامل شکست نهضت ملی دیدگاه های مختلفی وجود دارد، عده‌ای مانند آبراهامیان و ذبیح بر نقش عوامل داخلی مثل اهمیت اشتباهات مصدق یا تقویت روز‌افزون محافظه‌کاران داخلی مخالف مصدق تاکید دارند.

برخی مانند کرمیت روزولت (یکی از دست‌اندرکاران سیا در کودتای 28مرداد) و گازیوروسکی بر نقش عوامل خارجی تاکید کرده و گفته‌اند کودتا بدون مداخله آمریکا امکان موفقیت نداشت. معدودی از صاحبنظران مانند نیکی کدی، کاتوزیان و به درجه کمتری ریچاردکاتم، هم بر اهمیت عوامل داخلی و هم بر حمایت و مداخله عوامل خارجی تاکید کرده‌اند.

 به نظر می‌رسد که تحلیل گروه اخیر به واقعیت نزدیک¬تر است. هم توطئه‌های نیروهای مخالف داخلی که با همکاری و حمایت آمریکا و انگلیس صورت می‌گرفت و هم اشتباهات نیروهای نهضت ملی و اختلافات آنها در شکست نهضت ملی موثر بود.

مجلس شورای ملی یکی از مهم‌ترین نهادهایی بود که در پیدایش نهضت ملی و همچنین سرنوشت آن اثرگذار بود. یکی از اشتباهات نیروهای نهضت ملی در حوزه سیاست‌هایی بود که در مجلس اتخاذ می‌کردند. مجلس شورای ملی که حاصل انقلاب مشروطه بود، به عنوان نهاد قانونگذاری نقش مهمی در روند جریانات سیاسی و اجتماعی داشت و به‌رغم تلاشهایی که از سوی نیروهای استبدادی برای بی‌اثر کردن آن صورت می‌گرفت به هر حال در محدود کردن اداره مستبدانه کشور نقشی گاهی کمرنگ و گاهی پررنگ را ایفا می‌کرد.

مجلس شانزدهم (بهمن 1328ـ بهمن 1330) که در پی دخالت دولت محمد ساعد در انتخابات آن به پایگاه قدرت شاه تبدیل شده بود، مانع جدی برای ملی شدن صنعت نفت به شمار می‌رفت. مجلس شانزدهم در بهمن 1328آغاز به کار کرد. نارضایتی آمریکا از سیاست های یکطرفه حکومت ایران به نفع انگلستان، باعث سقوط دولت ساعد شد و منصورالملک که شهرت نزدیکی به انگلستان نداشت، توسط سلطنت‌طلبان که اکثریت مجلس را در اختیار داشتند به نخست‌وزیری برگزیده شد. همان¬گونه که انتظار می‌رفت، منصور کابینه خود را از سلطنت‌طلبان وفادار پرکرد اما وی که توان تصویب لایحه الحاقی نفت «گس ـ گلشائیان» را نداشت جای خود را به رزم آرا داد.

شاه، پست نخست‌وزیری را با فشار آمریکا و انگلستان که با هم بر سر مسائل ایران به توافق رسیده بودند و با هدف حل مساله نفت به رزم آرا سپرد، اما ترور وی در شال 29 توسط خلیل طهماسبی از اعضای فدائیان اسلام موجب شد تا روز بعد کمیسیون نفت مجلس پیشنهاد ملی کردن نفت را به مجلس بدهد و مجلس شورای ملی 24 اسفند و مجلس سنا 29 اسفند 1329 پیشنهاد کمیسیون را به تصویب برسانند...