عرفان در شاهنامه

عرفان در شاهنامه

نویسنده: یدالله قائم پناه
ناشر: حکایتی دگر 
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 390
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1390 - دوره چاپ : 1

مروری بر کتاب

داستان ضحاک ، بیژن ، منیژه

«شاهنامه» علاوه بر این که کتابی است تاریخی، حاصل سنتی است که به جز اعتقاد و باورهای دینی ریشه در گذشته‌های دور دارد، از جمله در اساطیر و جهان‌بینی اوستایی؛ حکمت عملی و اندرزنامه‌های پهلوی، خدای‌نامک‌ها و فرهنگ‌ اسلامی و اجتماعی ساسانی؛ فرهنگ نوشته و نانوشتۀ مردم خراسان در نخستین قرن‌های اسلامی؛ و دیدگاه‌های عرفانی آمیخته با حماسه.

شاهنامه که بزرگترین حماسه ملی ماست، مجموعه بی‌نظیری از همه وجوه زندگی ایرانی است. نه تنها شرح پهلوانی‌ها و جانبازی‌ها، جشن‌ها و سوگ‌ها، پیروزی و شکست‌هاست که بیانگر تفکرات، اعتقادات و باورهای قوم ایرانی نیز هست. در این میان، رگه‌هایی ناپیدا و ظریف از تفکرات عرفانی را نیز می‌توان در شاهنامه پیدا کرد. چنانچه، به شیوه برخی عارفان‌بزرگ، نظیر شیخ عطار، بنای کار را بر تاؤیل بگذاریم، بسیاری از داستان‌های شاهنامه، می‌توانند حامل مفاهیم رایج در ادب رسمی عرفانی باشند.

شاهنامه یک اثر عرفانی نیست‌. اما، خاستگاه عرفان‌، فطرت خداجوی انسان است و هیچ دلی پیدا نمی‌شود که در آن نشانی از تمایلات و تفکرات عرفانی نباشد. هدف عرفان‌، این است که از طریق خودشناسی‌، به خداشناسی و کمالی که استعداد آن را دارد برسد. حماسه هم در جست و جوی کمال بشر است ولی مفهوم کمال حماسی با کمال عرفانی یکی نیست؛ حماسه جای پای خود را بر خاک استوار کرده و لازمه زیستن بر خاک و عزت منشی و سروری جستن در زمین‌، توجه به طبیعت مادی وجود بشر است‌. مرد حماسه به تنی توانا نیاز دارد و سهم خود را از زندگی مادی به تمامی مطالبه می‌کند.

از جمله نکات عرفانی شاهنامه می‌توان از نیم بیت آغازین شاهنامه (به نام خداوند جان و خرد) و تطابق آن با آیۀ نخست سورۀ «علق» یاد کرد. در این‌جا خرد شاهنامه خردی نیست که حسابگر و منفعت‌جو باشد بلکه فردی است که با عشق هم‌نواست. از دیگر نکات عرفانی شاهنامه می‌توان به داستان جمشید، سیاوش، رستم و اسفندیار، نیز داستان رستم و سهراب و مرگ رستم از منظر عرفان یاد کرد.

کتاب حاضر قراعتی است عرفانی از داستان‌های یاد شده که به همراه مطالبی در خصوص هرمنوتیک و رمز، نیز تاملی در نیم‌ بیت آغازین شاهنامه به چاپ رسیده است. بخش سوم کتاب با عنوان «گناه عارفانه» شامل واژه‌نامه، توضیحات و فهرست اسامی اشخاص، کتب، مجلات و روزنامه‌ها و اماکن است.

داستان بیژن و منیژه‌، از نخستین اشعاری است که فردوسی سروده است‌. در این داستان منیژه‌، دختر افراسیاب‌، بیژن‌، پهلوان ایرانی را همراه خویش و پنهانی به توران می‌برد. چون افراسیاب از این رسوایی آگاه می‌شود بیژن را در چاهی زندانی می‌کند. سنگ اکوان دیو را بر سر چاه می‌نهد و منیژه را نیز از خانه بیرون می‌کند. سرانجام کیخسرو، در جام معروف خود، زندان بیژن را می‌یابد و رستم برای نجات او به توران می‌رود و ... ماجرا با پایانی خوش خاتمه می‌یابد.

این داستان ساده و نیک فرجام عاشقانه را شیخ نیشابور چنین تأویل کرده است‌:

تــو را افراسـیاب نفـس نـاگاه
چو بیژن کرد زندانی در این چاه‌
ولـی اکـوان دیو آمد به جنگت
‌ نـهاد او بر سـر این چـاه سنگت‌
چنـان‌سـنگی‌که مـردان‌جهان‌را
نـبـاشـد زور جنبـانیـدن آن را
تو ‌را ‌پس رستمی‌باید در این‌راه
که‌این‌سنگ‌ گران برگیرد از چاه‌
ز تـرکسـتان پـر مـکر طبیعـت‌
کنـد رویـت بـه ایـران شریـعت‌...