عرفان حلاج

عرفان حلاج

نویسنده: لوئی ماسینیون
مترجم: ضیا الدین دهشیری
ناشر: بنیاد علوم انسانی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 304
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1366 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : نو

مروری بر کتاب

پروفسور لویی ماسینیون (1962ـ م1882) شرق‌شناس بلندآوازه فرانسوی که نام او از هر توصیف و تعریفی مستغنی است تا آنجا که او را در کار تحقیق بر بزرگانی چون گلدزیهر و نولدکه تفصیل و ترجیح نهاده‌اند. مردی که نامورانی چونان هانری کربن، روژه آرنالدز، ژری بلاشر، علی شریعتی، هربرت میسن، عبدالغفور روان فرهادی، و بزرگانی مانند آنان افتخار شاگردی او را در سوربن پاریس داشته‌اند.

وی ابتدا کتاب الطواسین حلاج را با شرح دقائق آن منتشر کرد و پس از آن در طول سالیان دراز با تمرکز روی آثار و احوال حلاج کتاب‌های اخبارالحلاج، چهار متن درباره حلاج، منحنی زندگانی حلاج و از همه مهمتر مصایب حلاج را در چهار جلد منتشر ساخت. ماسینیون تا پایان عمر هفتاد ساله‌اش یک مسیحی مؤمن باقی ماند. وی چند بار در طول سال‌های 1907 تا 1945 م و از آن جمله در جشن هزاره ابن سینا (1311 ﻫ.ش) به ایران سفر کرد و در یکی از همین سفرها از شهر بیضا مسقط الراس حسین بن منصور حلاج دیدار کرد و همزمان به استادی افتخاری دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران برگزیده شد.

ماسینیون را از حیث موشکافی در تحقیق و تتبع همتراز علامه قزوینی به شمار آورده‌اند و متخصص عالی مقام فرهنگ و علوم اسلامی و بزرگترین معرف تصوف و عرفان ایران در غرب نامیده‌اند. (علی اکبر سیاسی، 13402: صص 258 و 262)

پژوهشگران کارهای ماسینیون را درباره حلاج به حق و به واقع درخشان ارزیابی کرده‌اند و مکانت خاص و ویژه‌ای برای تحقیقات وی قائل شده‌اند. این ارزیابی اگرچه از منظری درست است ولی پروفسور لویی ماسینیون با همه توسع و استفراغی که در حلاج‌پژوهی از خود نشان داده و حلاج را از گذرگاه تیره و تار تاریخ بر بلندای نور و روشنی قرار داده و آن‌گونه که از کارنامـﮥ علمی وی برمی‌آید عمر بر سر کار حلاج نهاده است مع‌الوصف گاه به استنتاجات سطحی و غیرقابل پذیرش درباره افکار و سوانح زندگانی حلاج دست یازیده است که این البته گاهی طبیعی است زیرا ذهن در خصوص امری داوری می‌کند که آن را از تاریک‌خانه زمان بیرون کشیده است.

استخراج امر یقینی از انبوه اسناد و مدارکی که از حیث اهمیت و درستی در مراتب مختلف قرار دارند و گاه در واقعیت آنها تردید و تشکیک وجود دارد به ناگزیر چنین نتایجی را به بار خواهد آورد. افزون بر همـﮥ این موارد عشق زلال و بیکران پژوهشگر نسبت به شخصیت موضوع پژوهش با قدرتی که دارد چشم حقیقت‌بین را می‌بندد و او را به وادی افراط و تفریط می‌کشاند. نگارنده دوست دارد در همین آغاز بار دیگر دانش و جستجوی شگرف استاد ماسینیون را بستاید که انبوهی از دانش‌های تاریخ و فلسفه و کلام و عرفان در چهار جلد کتاب مصائب حلاج وی موج می‌زند.

دانشی که با دو بال بلند تاریخ و عرفان آدمی را در نا کجای جهان هستی پرواز می‌دهند و جان او را از شادی و شعفی گذرا لبریز می‌کنند و درست به همین دلیل احساسی است که اشتباهات بیّن در نتیجه‌گیری مطالعات رخ می‌نماید.

می توان گفت شیفتگی خاکسارانه ماسینیون نسبت به حلاج او را از داوری به اعتدال در حق حلاج بازداشته است. ماسینیون در ارادت خود تا آنجا پیش می‌رود که آخرین حج حلاج را با مشابهت به آخرین حج پیامبر (ص) حجةالوداع! نام می‌نهد (1374: ص 422) و هیچ عارفی را هم‌سنگ رفتار و گفتار وی نمی‌داند (همانجا: ص 424).

حقیقت آن است که شیوة قتل سَبوعانه و سنگدلانـﮥ حلاج و شرح جزئیات آن که کتاب‌های تاریخ و تصوف را انباشته است بیشتر محققان را در دستیابی به جوهر حقیقی اندیشه‌های حلاج به خطا افکنده است.

پروفسور هربرت د. میسن (Herbert W. Mason) استاد تاریخ و ادیان دانشگاه بوستون آمریکا که زمانی در پاریس شاگرد لویی ماسینیون بوده و دوستداری حلاج را نیز به همراه دانش سرشار از همو به ارث برده در اظهار ارادت و شیفتگی به ساحت حلاج دچار تناقض گردیده گاهی رفتار او را عرفان محض، گاه برای رفع بی عدالتی‌های اجتماعی و گاه خود وی را شخصیتی غمبار و گرفتار خودفریبی مهلک و سلسله‌ای از دوگانگی‌ها و نیز زمانی او را عنصری تندرو تصور کرده است (میسن، 1385: صص 20/33/53/88).