شیخ محمد خیابانی

شیخ محمد خیابانی

نویسنده: سیدعلی آذری
ناشر: صفی علیشاه
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 515
اندازه کتاب: وزیری سلفون - سال انتشار: 1354 - دوره چاپ: 4

کمیاب - کیفیت : درحد نو ؛ لبه جلد پشتی رد زردی مختصری دارد

مروری بر کتاب 

قیام شیخ محمد خیابانی یکی از مهم ترین رویدادهای دوران پس از مشروطیت است و همچون نهضت جنگل و قیام کلنل پسیان ، اطلاع از انگیزه ها و علل و جزییات وقایع آن برای درک و تحلیل صحیح تاریخ معاصر ایران ضروری و چشم پوشی ناپذیر است . 

از قابل اتکاترین و معتبرترین منابعی که برای آگاهی ازجزییات این گونه رویدادها و رسیدن به ارزیابی مدلل و واقع بینانه ای از آنها می توان یافت شهادت عینی دست اندرکاران و هم روزگاران است و مزیت اثر حاضر و ضرورت انتشار آن نیز در همین است که نویسنده ی آن از فعالان اصلی نهضت خیابانی و از یاران او بوده است. و چون در تاریخ نگاری نیز دستی داشته توانسته مشاهدات و اطلاعات دست اول و مستقیم خود را بدون اتکا به شنیده ها و روایتهای دیگران و بدون اثر گرفتن از داوریها و تحلیلهای بعدی برای آیندگان به یادگار گذارد...

شیخ محمد خیابانی پسر حاجی عبدالحمید خامنه‌ای تاجر (پدرش سی سال در شهر پتروفسکی اقامت و به تجارت اشتغال داشت) در روستای خامنه ارونق از توابع تبریز متولد شد. پس از مقداری تحصیلات مقدماتی به روسیه رفت و مدتی در نزد پدر خود به کار مشغول بود و دیری نگذشت که به تبریز بازگشت. و به تحصیل علوم دینی پرداخت فقه و اصول را از حاج میرزا بوالحسن آقا انگجی فرا گرفت و فریب الاجتهاد شد. هیأت، هجوم و حساب حکمت، کلام و ادبیات نیز آموخت. پیش از انقلاب مشروطه مدتی امام جماعت بود.

احتمالاَ از جوانی در اندیشه حق طلبی و آزادی‌خواهی بود و راه رسیدن به آن را در ذهنش مورد بررسی قرار می‌داد و به این نتیجه رسید که رد ایرن نخست باید یک انقلاب فکری بوجود آورد و از این راه مردم را به حقوق خویش آشنا گردانید. در انقلاب مشروطه مانند دیگر مجاهدان ضد مستبدان به مبارزه و جنگ برخاست چندی بعد عضو انجمن ایالتی آذربایجان گردید. چون مجلس به توپ بسته شد و محمدعلی میرزا حلقه محاصره تبریز را روز به روز تنگتر می‌کرد شیخ سخت به مبارزه برخاست....

همان گونه که میدانیم، خیابانی در اعتراض به قرارداد 1919 که استقلال کشور را نابوده کرده و آن را به دو حوزه نفوذ قوای خارجی تبدیل می‌کرد، اعتراض و قصد داشت به قول خود با اصول رادیکالیسم، ابتدا تبریز و سپس ایران را از دامن ارتجاع نجات دهد. اشغال کشور توسط دول استعماری روس و انگلیس، اشغال غرب کشور توسط عثمانی،قحطی ناشی از جنگ اول جهانی، درگیری در جنگ اول جهانی، تشکیل یک دولت مستعجل تحت الحمایه انگلستان در باکو به نام جمهوری «خلق آذربایجان»، شورش اسماعیل آقا سیمکو و… تنها پاره ای از مشکلاتی بودند که در آن سالها بر ایران عزیز، مستولی شده بود.

بنابراین شیخ محمد در چنین فضای به پا خواست. او نگاه ایده‌آلیستی به جهانی می نگریست، سخت گیری وی نسبت به زبان محلی نیز ناشی از همین ایده آلیسم و به قول خود « اصول رادیکالیسم» بود. شاید وی بر این باور بود که یک دوره، سیاست ترجیحی به نفع زبان فارسی نیاز است تا بتوان یکرنگی و سادگی را در سراسر ایران گسترش داد و تفاوت های کم اهمیت محلی را کمرنگ نمود.

 شیخ محمد نخستین کسی است که تا این حد بر « حاکمیت ملی» ایران تاکید دارد و خواستار استقلال کشور است.  از سوی دیگر هیات حاکمه مرتجع، باید بهانه مناسبی جهت، سرکوب شیخ در دست میداشتند. شیخ محمد هم در برابر ارتجاع حاکم قیام کرده بود و هم در اعتراض به رفتار مساواتی‌ها در قفقاز و تشکیل یک کشور جعلی با سوءاستفاده از نام آذربایجان و با آگاهی از نیات آنها، نام ایالت آذربایجان را به «ایالت آزادیستان» تغییر داده بود.

ولی هیات حاکمه مرتجع وقت، از این دو مورد سوءاستفاده کرده، تهمت تجزیه‌طلبی به شیخ محمد خیابانی زدند که به هیچ روی صحیح نیست.

مهندس«ناطق» فرزند «میرزا جواد ناطق» از رجال بزرگ مشروطه‌خواه تبریز، در مقاله ای که پیوست کتاب علی‌آذری است، به نام: « چهره تابناک خیابانی» به دفاع از شیخ محمد در برابر اتهام جدایی‌طلبی از سوی مستوفی می پردازد  و در جایی مهم چنین استدلال می‌کند که اگر شیخ محمد جدایی طلب بود هیچ‌گاه به زبان فارسی تا این اندازه ارزش نمی بخشید که صحبت کردن به آن را در مدارس تبریز با « دستور موکد» حتی در ساعت استراحت، اجباری کند.