سه برخوانی

سه برخوانی

نویسنده: بهرام بیضایى
ناشر: روشنگران و مطالعات زنان
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 99
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1378 - دوره چاپ: 2

مروری بر کتاب

سه نمايشنامه

اژدهاک
آرش
کارنامه ی بندار بیدخش

آيا ايران زمين در روزگار گذشته صاحب تئاتر بوده است؟! اگر چنين بوده، چه شده است که در روزگار حال چون غرب و ... تئاتر در زندگي مردم جايگاهي ندارد؟! اين سئوال محرکي شد تا جست و جويم را در تاريخ کهن ايران شروع کنم. از غور در اسناد، مدارک، گفته ها و نظريه هاي متناقض و گاه متعصبانه در اين باره کم کم ذهنم به سوي ديگري معطوف گشت، احساس گمشده اي را داشتم و خود را در بيراهه مي ديدم. کسي بر من نهيب مي زد؛ يافتن اين که آيا ايران در پيشينه اش صاحب تئاتر بوده يا نه، چه آرامشي در تو ايجاد مي کند؟! آيا در پي توجيهي مقنع به حقارت ناشي از اين کمبود هستي؛ تا پشت آن سنگر بگيري و يا غفلت روزگار معاصرت را سپري کني؟! آيا نه پي جوي دغدغه هاي ديگري غير از تئاتر هستي؛ به دنبال چه هستي؟ ... 

به دنبال چه هستم؟! ترديد چونان در من رسوخ کرد که واماندم. بايد جوابي مي يافتم. پس خوانش ديگر از آن چه خوانده بودم را آغازيدم. در ميان اندوخته هاي ذهنم نوري در اعماق سوسو يافت. به چشم بر هم زدني به آن سو چرخيدم. آثار نمايش بيضايي بود. بارها اين آثار را خوانده بودم، گاه از روي تفخر، گاه از روي وظيفه و گاه از روي هزار هوس؛ ولي اين بار جداي همه ي دفعات بود. نگاهي از روي تعقل و تعمق براي پاسخ به حس دروني، با صداقت کامل بود. اين بار از وجهي ديگر خيره بودم. با خود انديشيدم، او که سال ها پيش، پيش تر از آن که من باشم، به کنکاش در تاريخ نمايش ايران پرداخته بود، چطور از تاريخ عبور کرد و از دغدغه ي ساده و صرف داشتن و نداشتن تئاتر گذر کرد و دريافت، چگونه عالمان ينگه ي دنيا در سال هاي دور بضاعت هاي آيين هاي مذهبي و رسوم نمايش گذشته شان را شناخته و همراه با تحولات جامعه و تفکرات حاکم معاصر آنها را متحول کردند و متفکرانشان از همان ابتداي راه به استخراج ويژگي ها و قراردادها مشغول شدند و مکتوب « بوطيقا » را براي آيندگان نشان گذاشتند و به همين منوال تا امروز پي گرفتند و مي گيرند، اما گذشتگان ما و خود ما به هر دليل از اين مقال، غافل بوديم و هستيم؟

پس دانستم بيضايي نيز همانند آنها اما به سياق مردمش و مرز و بومش خواسته اين راه را پيش گيرد و چنين کرده و با استناد به آن چه بود؛ يعني قراردادها و بضاعت هاي موجود در آيين هاي مذهبي، نمايش و سنت ها و رسوم نمايش کهن و پيش از معاصر، گام بدين راه نهاد و با عزمي راسخ تا به امروز آن را پي گرفته است، بي انصافي است اگر مدعي شويم موفق نبوده است. اين چنين شد که راهي روشن تر پيش گرفتم و خواستم به اندازه ي دانش و فهمم بدانم بيضايي چگونه سعي دارد کهن و معاصر را پيوند دهد تا آيندگان بهره برند. جستار اين ويژگي ها در سه اثر مختلف، « اژدهاک »، « سلطان مار » و « پرده خانه » که در ادامه مي آيد، کوشش در اين مسير است.

در آغاز نويسنده با نامگذاري اثرش با عناويني چون: « روايت براي روايت » و « رستم بازي » هويت اثر را مشخص مي کند و آن را در رده ي طومارهاي نقالي قرار مي دهد. متن به طومارِ نقالاني مي ماند که بر اساس داستان هاي کهن تحرير شده است. اصل داستان از شاهنامه گرفته شده و به همين دليل و براي القاي بهترِ حس و حال داستان، شيوه ي رستم بازي پيشنهاد شده است.

- در رستم بازي نقال بايد خود زره بر تن بپوشد و سير در دست بگيرد و سپس به نقل گفتن مشغول شود - در اين روايت، نويسنده با استفاده از شيوه ي زباني در بازي که به ضرورت تکنفره بودنِ نمايش نقالي به وجود آمده است، تعليقي زيبا را تا اواسط روايت ايجاد مي کند. اين روايت برخلاف نقالي ها که با پيش خواني شروع مي شوند، سريع به اصل ماجرا مي پردازد و نقال نيز در نقش شخصيت اصليِ داستان ظاهر مي شود.

نويسنده با اين شيوه، مخاطب را به اشتباه انداخته و اين تعليق تا آنجا که نقال ( نويسنده ) از بازي نقش شخصيتِ اصليِ داستان ( اژدهاک ) دست برمي دارد، ادامه دارد و مخاطب از اين قسمت به بعد متوجه اشتباه خويش مي شود. ( ص 33 ) در طولِ اثر، نويسنده از شيوه ي بازي در بازي، مضاف بر خلق تعليق همانند همه ي طومارها براي روايت داستان نيز سود مي جويد و جابه جا براي زمينه چيني و انتقال حس و حال و فضاي اتفاق با عمل از عنصر تشبيه و تمثيل در قالب روايت، کمک مي گيرد.

مکث ناگهانيِ اثر، مکث هايي نظير نقالان است. نويسنده با زمينه چيني و توضيحات جنبي درباره ي يک واقعه با ايجاد مکثي کوتاه و ناگهاني، ذهن و تخيل مخاطب را آماده و متمرکز مي کند و بدين ترتيب تمام حس صحنه با همه ي عظمت و سنگيني توسط مخاطب درک مي شود.

بهرام بیضایی زاده ۵ دی ماه ۱۳۱۷ در تهران کارگردان سینما ، تئاتر ، نمایش‌نامه‌نویس ، فیلم‌نامه‌نویس و پژوهشگر ایرانی است. بیضایی علاوه بر کارگردانی و نمایش‌نامه‌نویسی در سینما عرصه‌های دیگری چون تدوین ، ساخت عنوان‌بندی و تهیه‌کنندگی را هم تجربه کرده است.

وی کارگردان برخی از بهترین و ماندگارترین آثار سینمای تاریخ ایران است. چریکه تارا ، مرگ یزدگرد ، باشو غریب کوچک ، شاید وقتی دیگر ، مسافران و سگ‌کشی از مهم‌ترین آثار وی هستند.

بیضایی از لوازم قصه‌ها و شکل‌های کهن ، قصه‌ی خود را باز می‌سازد و در این راه آنچنان پیش می‌رود که قابلیت‌های کلاسیک قصه‌ی اولیه به سرعت در بازسازی نمایشی رنگ می‌بازند و یا دلالت‌‌های معنایی دیگری به خود می گیرند.