سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی ؛ متن کامل

سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی

نویسنده: محمدحسین فراهانی 
به کوشش : مسعود گلزاری
ناشر: فردوس
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 410
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1362 - دوره چاپ: 1

کمیاب  - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب

1302 - 1303قمری

مؤلف در اين كتاب به شرح سفر خود به مكه مكرمه كه در سال1302ق. آغاز شده مى‌پردازد و طى آن به تشريح اوضاع جغرافيايى كشورهایى كه طى سفر از آنها عبور كرده و توصيف بناها و آثار تاريخى و اوضاع اجتماعى آن كشورها مى‌پردازد. سفر مذكور از تهران آغاز شده و نگارنده از شهرهاى قزوين و رشت و بندرانزلى گذشته است و به بادكوبه رفته و سپس سوار قطار شده، پس از گذشتن از تفليس در بندر باتوم به كشتى سوار شده و راهى استانبول گرديده است.

چند روزى در استانبول به سر برده، آنگاه با كشتى راهى جدّه گرديده و پس از انجام مراسم حج از طريق آبراه سوئز به استانبول مراجعت كرده است. از آن جا از راه درياى سياه به باتوم و از باتوم به باكو و انزلى و رشت بازگشته و چند روزى را هم در لاهيجان جهت استراحت به سر برده است. آنگاه از طريق قزوين در روز پانزدهم ربيع‌الآخر سال 1303ق. به تهران وارد شده است. وى در اين سفرنامه ديدنى‌ها و شنيدنى‌هاى خود را با زبانى ساده و روان و تقريبا بى غلط ثبت و ضبط كرده است.

خواننده در اين سفرنامه با اوضاع جغرافيايى، فرهنگى، سياسى، بناها و آثار تاريخى كشورهاى مسير آشنا مى‌شود و به اطلاعات ذى‌قيمتى درباره مباحث مذهبى، اوزان و مقادير در بخشى از ايران و سرزمين‌هايى كه نگارنده از آنها ديدن كرده است، دست مى‌يابد. لازم به ذكر است كه برخى از قسمت‌هاى كتاب را، مؤلف پس از بازگشت به تهران از سفر حج با استفاده از ساير منابع كتبى تكميل كرده است. از لابلاى كتاب پيداست كه مؤلف طبع شعر هم داشته و «گلبن» تخلص مى‌كرده است. در بخش اضافات و تصحيحات، كه توسط مصصح به كتاب افزوده شده، بسيارى از اعلام موجود در كتاب اعم از اعلام اشخاص و اعلام اماكن و غيره توضيح داده شده است.

وضع قبور ائمه بقیع پیش از خراب کردن وهابی‌ها: در سفرنامه‏ های حج، وضع قبور ائمه بقیع قبل از خراب کردن وهابی‌ها به تفصیل شرح داده شده و تصاویری از آنها ارائه گردیده است از جمله این سفرنامه‏ ها، سفرنامه میرزا حسین فراهانی است. وی در سال 1302 قمری توفیق زیارت حج پیدا کرده و درباره قبور ائمه بقیع چنین نوشته است:

«قبرستان بقیع، قبرستان وسیعی است که در شرقی سور (بارو) مدینه متصل به دروازه سور واقع شده و دور تا دور آن را دیوار سه‏ذرعی از سنگ و آهک کشیده‏اند و چهار در دارد دو درب آن از طرف غرب و در کوچه پشت‏سور است و یک درب طرف جنوب و درب دیگر آن شرقی و طرف حش کوکب است که در کوچه باغهای بیرون شهر است و از بس در این قبرستان سرهم دفن کرده‏اند، اغلب قبرستان یک ذرع متجاوز از سطح زمین ارتفاع بهم رسانیده است و در اوقات آمدن حجاج به مدین، همه روزه درهای این قبرستان تا وقت مغرب باز است و هرکس می‏خواهد می‏رود و در غیر وقت‏حج، ظهر روز پنجشنبه باز می‏شود و تا نزدیک غروب روز جمعه بعد بسته است مگر آن که کسی بمیرد و آنجا دفن کنند.

چهار نفر از ائمه اثنی عشر ـ صلوات‏ الله علیهم اجمعین ـ در بقعه بزرگی که به‏طور هشت ضلعی ساخته شده، واقعند و اندرون و گنبد او سفیدکاری است و بنای این بقعه معلوم نیست از که و چه وقت‏بوده اما محمد علی پاشای مصری در سنه 1234 به امر سلطان محمود خان عثمانی تعمیر کرده و بعد همه ساله از جانب سلاطین عثمانی این بقعه مبارکه و سایر بقعه‏جات واقعه در بقیع تعمیر می‏شود در وسط این بقعه مبارکه، صندوق بزرگی است از چوب جنگلی خیلی ممتاز و در وسط این صندوق بزرگ دو صندوق چوبی دیگر است و در این دو صندوق پنج نفر مدفونند: یکی امام ممتحن حضرت حسن و یکی حضرت سجاد و یکی حضرت امام محمد باقر و یکی حضرت صادق ـ ‏علیهم السلام ـ است و یکی عباس عم رسول ‏الله ـ ‏صلی الله علیه وآله ـ است که بنی‏عباس از اولاد اویند و در وسط بقعه متبرکه در طاقنمای غربی مقبره‏ای است که به دیوار یک طرف او را ضریح آهنی ساخته‏اند و می‏گویند: قبر حضرت فاطمه زهرا ـ علیها السلام ـ است.

چند محل است که مشهور به قبر صدیقه طاهره است: یکی در بقیع در حجره‏ای که بیت‏الاحزان می‏گویند و به همین ملاحظه اغلب در بیت‏الاحزان نیز زیارت صدیقه کبری‏ ـ علیها السلام ـ را می‏خوانند و در جلو همین قبر مبارک، پرده گلابتون دور گنبد آویخته و از گلابتون بیرون آورده‏اند که: سلطان احمد بن سلطان محمد بن سلطان ابراهیم، (سنه احدی و ثلثین و ماه بعد الالف 1131)» .

مرحوم فراهانی می ‏افزاید:
«در این بقعه مبارکه دیگر زینتی نیست مگر دو چلچراغ کوچک و چند شمعدان برنز، و فرش زمین بقعه، حصیر است و چهار، پنج نفر متولی و خدام دارد که افبا عَن جفد هستند و مواظبتی ندارند و مقصودشان اخذ تنخواه (پول) از حجاج است. حجاج اهل تسنن بر سبیل ندرت در این بقعه متبرکه به زیارت می‏ آیند و برای آنها ممانعتی در زیارت نیست و تنخواهی از آنها گرفته نمی ‏شود.
اما حجاج شیعه هیچ‏یک را بی‏دادن وجه نمی‏گذارند داخل بقعه شوند مگر آن که هر دفعه تقریبا از یک قران الی پنج‏شاهی به خدام بدهند و از این تنخواهی که با این تفصیل از حجاج می‏گیرند، باید سهمی به نائب الحرم و سهمی به سید حسن پسر سید مصطفی که مطوف عجم است، برسد و بعد از دادن تنخواه هیچ نوع تقیه در زیارت و نماز نیست و هر زیارتی سراً یا جهراً می‏خواهند بکنند آزاد است و ابداً لساناً و یداً صدمه ‏ای به حجاج شیعه نمی‏ رسانند. پشت گنبد ائمه بقیع بقعه کوچکی است که بیت‏الاحزان حضرت زهرا ـ علیها السلام ـ است‏»‌.