محمد مصدق در بهار سال ۱۲۶۱ شمسی، در محلهٔ سنگلج شهر تهران به دنیا آمد. در مورد تاریخ دقیق زادروز وی اختلاف نظر هست و این مسئله از زمان حیات وی تا امروز وجود داشته؛ با این حال در بیشتر منابع ۲۶ خرداد ۱۲۶۱ هجری شمسی ذکر شده‌است. پدرش میرزا هدایت الله آشتیانی، وزیر دفتر ناصرالدین شاه از خاندان آشتیانی و اولاد میرزا محسن آشتیانی بود. برخی پدر مصدق را از ایل بختیاری معرفی کرده‌اند. با این حال، در انتساب میرزا هدایت الله وزیر دفتر، پدر مصدق، به خاندان مستوفیان آشتیان تردیدی نیست. مادرش نجم‌السلطنه، دختر شاهزاده فیروز میرزا نصرت‌الدوله و نوهٔ عباس میرزا بود.

محمد مصدق، در دوران سلطنت محمدعلی شاه قاجار، توسط برادر ناتنی اش حشمت الدوله والاتبار به عنوان یکی از اعضای طبقهٔ اعیان و اشراف، به عضویت «مجلس شورای کبرای دولتی» که توسط شاه ایجاد شده‌بود انتخاب می‌شود.احمد کسروی راجع به‌این اقدام چنین نوشته‌است: «محمد علی‌شاه... با فهم و اندیشهٔ کوتاه خود بر آن شد که مجلسی به نام مجلس شورای کبرای دولتی از درباریان و اعیان و بازرگانان پدید آورد که در دربار بنشینند و در کارهای دولتی به سگالش پردازند و این خود جانشین دارالشورا باشد؛ از این رو پنجاه تن کمابیش از آن کسان فهرست کردند و به هر یکی نامه فرستاده به باشندگی در آن مجلس خواندند که روز شنبه هفتم آذر ۱۲۸۷ (۴ ذیقعده) ۱۳۲۶ که روز گشایش آن مجلس خواستی بود، به دربار روند و پس از هفته‌ای دو روز در مجلس باشند و گفتگو کنند...». اما این فعالیت باب طبع مصدق که خود جزء مشروطه خواهان محسوب می‌شد، نبود. مصدق پس از تشکیل یک جلسه با وساطت برادرش حشمت الدوله والاتبار در خواست گذرنامه می‌کند و در همین راستا یک جلسه بی‌نتیجه با شاه برگزار می‌کند که شرح آن در کتاب «خاطرات و تالمات» آمده است. بعد از آن با کسب اجازهٔ خروج از کشور برای ادامهٔ تحصیل به اروپا رفت....

بازگشت مصدق به ایران با آغاز جنگ جهانی اول مصادف بود. یک سال بعد برای مدتی به عضویت حزب اعتدال و سپس حزب دموکرات درآمد؛ و در آبان ماه همین سال به عضویت کمیسیون تطبیق حواله‌جات (جانشین دیوان محاسبات) از طرف مجلس سوم به مدت ۲ سال انتخاب شد. مصدق با سوابقی که در امور مالیه و مستوفی‌گری خراسان داشت به معاونت وزارت مالیه و ریاست کل محاسبات دعوت شد. نزدیک چهارده ماه در کابینه‌های مختلف این مسولیت‌ها را بر عهده داشت.

در حکومت صمصام السلطنه به علت اختلاف با وزیر وقت مالیه (مشار الملک) استعفا داد و هنگام تشکیل کابینه دوم وثوق الدوله به اروپا رفت. اندکی بعد میرزا حسن خان مشیرالدوله که به جای وثوق الدوله به نخست‌وزیری انتخاب شد، او را برای تصدی وزارت عدلیه(دادگستری) به ایران دعوت کرد. در بازگشت به ایران از راه بندر بوشهر، پس از ورود به شیراز بر حسب درخواست محترمین فارس عریضه‌ای به تهران برد و در تهران به والیگری (استانداری) فارس منصوب شد و تا کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ در این مقام ماند. پس از کودتای سوم اسفند با نگارش مقالات و سخنرانی در میان رجال به مخالفت با این کودتا پرداخت.