تشیع در مسیر تاریخ

تشیع در مسیر تاریخ

نویسنده: سیدحسین محمدجعفری
مترجم : محمدتقی آیت اللهی
ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 400
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1366 - دوره چاپ : 4

کیفیت : در حد نو ~ نو

مروری بر کتاب

در این کتاب، دکتر سید حسین محمد جعفری، پژوهشی اصیل و جامع دربارۀ تشیع در اسلام، عمدتاً براساس قدیمی ترین مآخذ تاریخی انجام داده و بدین ترتیب خلاء عمیقی را در زمینه مطالعات اسلامی پر کرده است. نویسنده، پس از شرح ماجرای «سقیفه» به تشریح اوضاع سیاسی ـ اجتماعی دوران خلفاء پرداخته و پس از آن به موضوع نوشکوفایی نهضت تشیع و مرکزیت آن در کوفه، و آنگاه به صلح امام حسن (ع)، و به دنبالش شهادت امام حسین (ع) و وقایع بعد از آن، تا زمان امامت حضرت امام جعفر صادق(ع)، نگاهی مستند و عالمانه دارد.

بنابر آنچه در کتاب آمده است، ماجرای سقیفه عامل جدایی مسلمانان بوده است و نخستین هسته شیعیان علی(ع) را کسانی تشکیل دادند که به همراه او از بیعت با ابوبکر خودداری می‌کردند. نویسنده، فاصله زمانی رویداد سقیفه تا انتخاب عثمان به خلافت را نخستین دوره شکل‌گیری تشیع می‌داند و معتقد است مرحله دوم تکوین تشیع با شهادت امام حسین(ع) آغاز شده است. او همچنین دوران خلافت عثمان تا شهادت حضرت علی(ع) را نقطه عطف تاریخ تشیع می‌داند و بر آن است صلح امام حسن(ع) نیز نتایج درازمدتی در تکوین مکتب تشیع داشته است.

نویسنده در فصل اول کتاب با عنوان مفاهیم اساسی، علت تقسیم بندی جامعه اسلامی به دو فرقه شیعه و سنی را ریشه یابی کرده و مبنای این تقسیم بندی را تفاوت‌های سیاسی محض دانسته و از سویی معتقد است احقاق حق و تمایلات مکتبی پیروان علی(ع) بیشتر به سوی جنبه‌های مذهبی معطوف بوده است.

فصل دوم کتاب با نام سقیفه، آغاز دسیسه‌ها به شرح ماجرای سقیفه پرداخته و کوشیده است به قدیمی‌ترین گزارش‌های تاریخی شیعه و سنی استناد کند. از نظر نویسنده برای بررسی ماجرای سقیفه باید به این مسئله تاریخی توجه داشت که «‌امکان این موضوع کاملاً وجود دارد که گزارشهای مفصل هر گروه از شرح جریانات انتخاب ابوبکر، منطبق با تمایلات و علاقه‌مندیهای آن گروه منتشر شده باشد.» نویسنده بهترین راه برای پژوهش در این زمینه را محور قرار دادن قدیمی‌ترین روایت (روایت ابن اسحاق) و مقایسه دیگر گزارشها با آن می‌داند.

عنوان فصل سوم کتاب امام علی(ع) و شیخین‌ است. نویسنده در این فصل به دنبال آن است که موضع گیری امام علی(ع) و شیخین (ابوبکر و عمر) را در برابر یکدیگر به عنوان «‌دوره کمون نسبی در تاریخ تکوین تشیع‌» مورد ارزیابی قرار دهد. وی دراین باره می‌گوید: «‌علی(ع) واقعیت‌های تاریخی زمان را پذیرفت ولی با وجود این، روی این اصل که او شایستگی بیشتری به خلافت دارد و به نحو غیر عادلانه‌ای از رهبری جامعه کنار گذاشته شده است، تکیه داشت.‌»

جعفری فصل چهارم کتاب را نوشکوفایی نهضت تشیع‌ نامیده و در آن ضمن پرداختن به عواملی که زمینه ساز شکوفایی نهضت تشیع در این دوره بوده‌اند، شیوه رسیدن عثمان به خلافت و ماجراهای دوره خلافت او را که موجب نارضایتی گردید، مورد بررسی قرار داده است. او در تحلیل حوادث دوران خلافت امیرمومنان علی(ع) می‌گوید: «‌باید به خاطر داشت که جانشینی او با مقاومت زیاد بعضی از اصحاب پیامبر روبرو شد و اولین جنگ داخلی در اسلام را نتیجه داد، ولی در عین حال همین به اصطلاح «‌شکست‌ها‌» در تاریخ تکوین تشیع، نقطه تحول و آغاز فصل جدید می‌گردد.»

عنوان فصل پنجم کتاب کوفه پایگاه فعالیت‌های شیعیان است. نویسنده در این فصل به ماهیت و ترکیب شهر کوفه و ویژگی و گرایش‌های مردم آن پرداخته است. او در مورد مردم شناسی کوفه معتقد است: «‌عوامل پیچیده فراوانی چون جغرافیایی، تاریخی، قومی، نژادی و اقتصادی، با هم ترکیب شده و باعث گردید که تشریح شهر و شهروندان مشکل باشد.‌»

وی ، فصل ششم کتاب را با عنوان صلح امام حسن(ع) نوشته و در آن به معرفی شخصیت امام حسن(ع) می‌پردازد و با ذکر دلایل انتخاب ایشان از سوی مردم، به زمینه سازی‌های معاویه برای وادار کردن ایشان به صلح اشاره می‌کند. نویسنده با استناد به یکی از نامه‌های معاویه به امام حسن(ع)، درباره نگاه معاویه به مقوله خلافت می‌نویسد: «‌از نظر او مصلحت دولت و جنبه‌های غیر مذهبی و غیر اخلاقی جامعه باید معیار تصمیم گیری در مسئله رهبری باشد. معاویه موقعیت متعالی حسن(ع) را در رابطه با پیامبر و مقام والای او را در اسلام، هرگز منکر نشد، ولی مدعی آن بود که این امر ملاک رهبری در جامعه نیست.‌» نویسنده درباره نتایج صلح امام حسن(ع) معتقد است: «‌صلح او نتایج دراز مدتی را برای تکوین بعدی مکتب تشیع به همراه داشت.‌»

فصل هفتم و هشتم به بررسی دوران امام حسین و واقعه عاشورا اختصاص یافته است. نویسنده در فصل هفتم که آن را شهادت امام حسین(ع)‌ نامیده است به تحلیل وقایع پس از خلافت یزید تا شهادت امام حسین(ع) می‌پردازد و در فصل هشتم با عنوان «‌بازتاب واقعه کربلا‌» تأثیر حادثه کربلا در تاریخ تشیع و شکل گیری دو نهضت توابین و مختار را بررسی کرده است.
تلاش در راه حقانیت‌ عنوان فصل نهم کتاب است. جعفری این فصل را به مسائل داخلی شیعیان و انشعابات آنان در زمان امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) اختصاص داده است. نویسنده در تحلیل اختلافات درونی شیعه در این دوره می‌گوید: «‌وقتی مذاهب به مرحله دوم تکوین و بسط خود وارد می‌شوند، در جزئیات معینی دچار شکاف می‌گردند.‌» نویسنده تاکید می‌کند مسائلی که پس از امام سجاد(ع) رخ داد، همه از طرف مخالفان نبود، «‌بلکه از میان حلقه خاندان خود وی ریشه می‌گرفت. نهضت‌های دو رقیب نیرومند: عبدالله محض... و نیز زید بن علی...‌» امام باقر(ع) را بر آن داشت که «‌به اصل انتساب در جانشینی پیامبر(ص) از طریق نص صریح متوسل شود.‌»

دو فصل پایانی کتاب عبارتند از: امام جعفر صادق(ع)‌ و آیین امامت. در این دو فصل شرح حال امام صادق(ع) و شرایط زمانی ایشان مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده تاکید می‌کند: «‌امام صادق(ع) به هیچ وجه مبتکر و مبدع نظریه امامت نبود... زمان و شرایط، بهترین و مناسب‌ترین فرصتها را برای امام صادق(ع) مهیا کرد تا به تفسیر و شرح عقایدی که پدر و پدر بزرگش اظهار داشته بودند، بپردازد.‌» فصل یازدهم نیز به بررسی نقش امام صادق(ع) در تبیین و گسترش مفهوم امامت اختصاص دارد. نویسنده بر این باور است که امام صادق(ع) بیشترین تاکید خود را بر روی دو اصل اساسی نهاد: نص و علم