حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی نامی بود که بازماندگان جناح بلشویک حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه از ۱۹۵۲ تا ۱۹۹۱ بر خود اطلاق می‌کرد. اما واژهٔ «حزب کمونیست» از سال ۱۹۱۸ که بلشویک‌ها نام خود را «حزب کمونیست تمام روسیه (بلشویکها)» نام گذاری کردند در ترکیب اسم این حزب بود. در ۱۹۲۵ این حزب نام خود را به «حزب کمونیست تمام اتحادیه(بلشویک‌ها)» تغییر داد و بالاخره در ۱۹۵۲ نام حزب کمونیست اتحاد شوروی برگزیده شد.

پس از گشایش انترناسیونال سوم یا کمینترن در ۱۹۱۹ ترکیب مارکسیست لنینیستی سانترالیسم دموکراتیک که در این حزب حاکم بود بر تمام سایر اعضای کمینترن نیز حاکم شد و نتیجتاً احزاب کمونیست در سراسر جهان تشکیل شدند. در اکثریت تاریخ روسیه شوروی و اتحاد شوروی حزب کمونیست تقریباً مترادف دولت بود و تنها حزب سیاسی بود که توسط دولت و نیروهای امنیتی اجازهٔ فعالیت داشت. بدین خاطر تاریخ اتحاد شوروی از تاریخ حزب کمونیست جدا نیست.

نهاد منسوب‌کنندهٔ حزب کمونیست کنگرهٔ حزب بود که ابتدا هر سال جلسه داشت اما بعدها و بخصوص در زمان استالین این جلسات کم‌تر شدند. کنگرهٔ حزب کمیته مرکزی را انتخاب می‌کرد و کمیته مرکزی دفتر سیاسی را انتخاب می‌کرد. در زمان استالین قدرت‌مندترین پست در حزب دبیر کل حزب کمونیست اتحاد شوروی بود که توسط دفتر سیاسی انتخاب می‌شد. در ۱۹۵۲ عنوان دبیر کل به دبیر اول و دفتر سیاسی به هیئت رئیسه تغییر نام داد اما در سال ۱۹۶۶ برژنف نام‌ها را به صورت اولی برگرداند. از نظر تئوری قدرت اصلی حزب را کنگرهٔ حزب داشت اما عملاً و بخصوص پس از فوت لنین قدرت به دست دبیر کل افتاد.

دورهٔ انسجام انقلاب بلشویکها بین سال‌های ۱۹۱۷ تا ۱۹۲۱ به‌عنوان دورهٔ کمونیسم جنگ معروف است. بانک‌ها، خطوط راه آهن و کشتی‌رانی ملی شد و اقتصاد پولی نیز محدود گردید. به‌زودی مخالفت جدّی گسترش یافت. رعایا (روستائیان) می‌خواستند درآمد حاصل از فروش محصولات خود را به‌صورت نقدی دریافت کنند، و از این‌که مازاد درآمد آن‌ها برای تأمین هزینه‌های جنگ داخلی در روسیه توسّط دولت ضبط می‌شد، احساس ناخشنودی می‌نمودند.

در مواجهه با مخالفت روستائیان، لنین به یک عقب‌نشینی راهبردی در کمونیسم جنگ تحت عنوان سیاست جدید اقتصادی (NEP) پرداخت. روستائیان از پرداخت عوارض عمده‌فروشی محصولات خود رها شدند و اجازه یافتند تا مازاد تولید خود را در بازار آزاد بفروشند. بازرگانی دراثر مجازشدن تجارت خرده‌پای خصوصی رونق یافت. حکومت نیز مسئول بانکداری، حمل و نقل، صنعت سنگین، و امکانات عمومی شد.

اگرچه مخالفت برجای مانده در میان کمونیست‌ها موجب انتقاد از روستائیان ثروتمند یا کولاکها شد که از سیاست اقتصادی جدید سود می‌بردند، امّا این برنامه به‌خوبی مفیدبودن خود را ثابت کرد و اقتصاد روسیه را مجدداً احیا نمود. پس از مرگ لنین در اوایل سال ۱۹۲۴، سیاست اقتصادی جدید در میان اعضای داخل حزب کمونیست اتحاد شوروی با مخالفت فزاینده‌ای روبرو شد.حزب در اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم به عرصه تاریخ گام نهاد و طبقه کارگر و دهقانان را دلیرانه به نبرد علیه استبداد تزاری و سرمایه داری در روسیه برانگیخت. این نبرد در عین حال مبارزه با امپریالیسم جهانی بود.