بقای بعد از مغول ، نزاری قهستانی و تداوم سنت اسماعیلی ؛ زرکوب

بقای بعد از مغول

نویسنده: نادیه ا. حمال
مترجم: فریدون بدره ای
ناشر: فرزان روز
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 208
اندازه کتاب: وزیری گالینگور روکشدار - سال انتشار: 1392 - دوره چاپ: 2

مروری بر کتاب

نزاری قهستانی و تداوم سنت اسماعیلی

سال 653 ق. برای فرقه اسماعیلیه سال پرمشقتی بود‌. قلعه میمون دژ به محاصره مغولان افتاد. خورشاه بیش از پیش هراسان شد‌. خواجه نصیرالدین طوسی از قلعه بیرون آمد اموال زیادی به عنوان پیش‌کش به مغولان تقدیم کرد‌، در مدتی کمتر از چهل قلعه از قلاع اسماعیلیه به دست مغولان با خاک یکسان شد‌. الموت چند روز مقاومت کرد ولی در آخر مجبور به تسلیم شد. آن دژ بزرگ که سالها دست نیافتنی می‌نمود تسلیم شد‌، لمبسر هم که دژ مهمی بود سقوط کرد. پس وی را نزد خان مغول منکوقاآن فرستادند ولی در بین راه وی را مغولان کشتند‌.

هولاکو شروع به قتل عام اسماعیلیان کرد. (‌پس از رکن‌الدین خورشاه امامت فرقه به پسرش شمس‌الدین محمد رسید‌. وی هم از عراق و قهستان به آذربایجان مهاجرت کرد. جانشینان شمس‌الدین قاسم شاه‌، اسلام شاه و محمد بن اسلام هر سه در آذربایجان امامت اسماعیلیان را عهده‌دار بودند.

حکیم سعید الدین بن شمس الدین نزاری قهستانی که از ناحیه قهستان در جنوب شرقی خراسان برخاست ، هنوز کودک بود که ویرانی و غارت زادگاه خود را به دست مغولان مشاهده کرد ، شاعر عمده فارسی زبان اسماعیلی آغاز دوره بعد از الموت است.  وی شاید یکی از نخستین پدید آوردندگانی است که قالب شعر را برای بیان ، و اصطلاحات صوفیه را برای ابراز عقاید و اندیشه های اسماعیلی خود ، که در اساس بازتاب تعالیم و آموزه های دوره الموت است ، به کار برد....

هدف از تالیف این کتاب, بررسی اوضاع و احوال جامعه اسماعیلی پس از غلبه مغول بر ایران در نیمه قرن هفتم/ سیزدهم است. 'این کتاب, نخستین پژوهشی به زبان انگلیسی درباره نزاری قهستانی به عنوان یک شاعر اسماعیلی در بافت اجتماعی, فرهنگی و سیاسی زمان اوست. در این بررسی به خصوص به سفرنامه شاعر که در آن سفر دو ساله خود را از قهستان تا ناحیه ماورائ قفقاز توصیف می‌کند, توجه شده است.

این سفر به ظاهر به قصد نظارت بر عایدات و هزینه‌های دولتی صورت می‌گیرد. ولی شاید غرض از آن دیدار با رهبران جامعه اسماعیلی, از جمله امام اسماعیلی زمان که در آن موقع در ناحیه آذربایجان اقامت داشته, بوده است. در طول این پژوهش کوشش خواهد شد که هویت دینی نزاری و نیز ارتباط او با اسماعیلیان روزگارش تثبیت گردد, و شواهد مندرج در نوشته‌های او برای اثبات تداوم دعوت اسماعیلی در دوران حکومت مغولان, مورد ارزیابی قرار گیرد. آثار شعری نزاری نیز برای پی بردن و بازتاب عقاید اسماعیلی روزگار او در آنها, و پدید آمدن ارتباطی تنگاتنگ میان اسماعیلی‌گری ایرانی و تصوف.... بررسی خواهد شد'.

...دوره انجدان، دوره تجدید حیات دعوت و فعالیت‌های ادبی نزاریان ایران است. این نوزایی نزاریه در دوره بعد از الموت یا، به عبارتی دقیق‌تر، این نوزایی نزاریه قاسم شاهی را باید به زمان سی و دومین امام قاسم شاهی، یعنی مستنصربالله دوم، باز برد. نزاریان هنوز در ایرانی که مذهب اهل سنت بر آن غالب بود مجبور به تقیه بودند، و معتقدات خود را عمدتاً در جامعه مبدل تصوف عرضه می‌داشتند. با وجود این، وضعیت سیاسی- دینی، در ایران به طور کلی، برای فعالیت نزاریان و جنبش‌های دیگر که عقاید شیعی در آنها نفوذ کرده بود، مساعدتر شده بود.

در نتیجه، با ظهور امامان در حوالی نیمه قرن نهم در انجدان، فعالیتهای دعوت نزاری قاسم شاهی اینک می‌توانست صورت علنی‌تر به خود گیرد، و با شدت بیشتری دنبال شود. این تجدید حیات دوره انجدان، چنانکه ممکن است تصور شود، به زوال سلسله ایلخانان در نیمه اول قرن هشتم، فراهم گردید. در نیمه قرن نهم، دست کم امامان نزاری قاسم شاهی، مانند رهبران بعضی دیگر از فرق مذهبی، توانستند از فضای دینی ـ سیاسی بهتری که در ایران پدید آمده بود ؛، اشاعه گرایشهای شیعی ابراز وفاداری به خاندان‌ علی‌(ع) به ویژه به وسیله بعضی از طریقت‌ها یا فرقه‌های صوفیانه بود، حداکثر استفاده و بهره‌برداری را بکنند.