ادوار شعر فارسی ؛ از مشروطیت تا سقوط سلطنت

ادوار شعر فارسی

نویسنده: محمدرضا شفیعی کدکنی
ناشر: سخن
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 175
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1390 - دوره چاپ: 6

مروری بر کتاب

از مشروطیت تا سقوط سلطنت

این کتاب از سخنرانی ‎های دکتر شفیعی کدکنی برای دانش آموزان خود در کلاس درس تشکیل شده است. به عبارتی می‌توان گفت کتاب "ادوار شعر فارسی" گفتگوهایی در جمع دانشجویان دانشکده ادبیات تهران بوده که اکنون از مخاطبین وسیع‌تری برخوردار خواهد بود.

در این کتاب به دلیل ویژگی آموزشی سخنرانیها، خبری از نوشتار روزنامه‌ای و انشاگونه نیست. سخنرانی‌های این اثر، به‌ویژه خطابه‌ی اول که "از مشروطیت تا سقوط سلطنت" نام دارد، مروری موجز اما نسبتا منسجم از تاریخ شعر فارسی در طول قرن گذشته ارائه می‌کند. از آنجایی که همه اشکال شعر معاصر ریشه در شعر مشروطه دارد، دکتر "محمدرضا شفیعی کدکنی" گفتار خود را از این نقطه شروع کرده و حتی به اندکی پیشتر از آن نیز اشاره کرده است.

در گفتارهای بعدی اشعار هر دوره از منظرهای گوناگون بررسی شده که از بخش‌های جذاب و خواندنی کتاب است. دکتر "محمدرضا شفیعی کدکنی"، در فصل بعد با تمرکز بر تعریف و ماهیت شعر آزاد نیمایی و همچنین رشد سریع شعر آزاد به تاریخ ادبیات و حیات شعرا می‌پردازد. علاوه بر این نمودارهایی که دوره‌های ادبی و شعرای ادوار مختلف را با هم مقایسه می کند در انتهای کتاب آورده شده است.

این اثر، کتابی سرراست، روان، فشرده و عاری از هرگونه اصطلاح اضافی است و رویکرد شعر فارسی را به خوبی به تصویر می‌کشد. در نتیجه، مخاطب درک بهتری از ریشه ها، محیط و فرهنگی که بر دیدگاه شاعران ایرانی تأثیر گذاشته است، به دست خواهد آورد. علاقه مندان به شعر و ادبیات معاصر از مطالعه این کتاب بهره و لذت بسیار خواهند شد.

افراط در فروتنی دلیل ادعاست گویا این سخن را در کودکی به نام سید جمال اسد آبادی خوانده بودم. هر کسی که گفته ‏است و من نمی‏خواهم چندان فروتنی از خود نشان دهم که دلیل ادعا باشد. حقیقت امر را می‏گویم: در پرونده قطورشعر معاصر برگ کوچکی سهم من است و به همین دلیل، به گفته نزار قبانی، نمی ‏توانم قاضی محکمه شعر معاصرباشم. اما اگر مباحث این کتاب، نوعی داوری در باب شعر معاصر باشد این ویژگی را دارد که قاضی در این فرصت وحق را هم داشته ‏اند که در باب هر کلمه این داوری از او پرس و جو کنند، به بحث داوری پرداخته است.

مباحث این کتاب عین گفتار هایی است که در کلاس درس، من، برای دانشجویان مطرح کرده ‏ام و آنها در پایان سال، هرروز، فرصت آن را داشته‏ اند که در باب هر جزء این گفتارها گوینده را مورد سوال و جواب قرار دهند. صبغه آموزشی و جنبه تعلیمی این گفتارها سبب شده است که از انشا بافی و نقد روزنامگی در کتاب خبری نیست وگزاره‏ های عاطفی و نقد تاثری در این گفتارها راه نیافته است.

اینها عین عباراتی است که بر زبان من جاری شده است‏که بر زبان من جاری شده است و دانشجویان روی نوار آورده ‏اند و بعد خودشان آن را، از نوار، به اصطلاح پیاده کرده‏ اند و از آنجا که عین گفتارهای کلاس درس است، گاه عبارت آن بریده و مقطع می‏نماید و من نخواستم این ویژگی کار را اصلاح کنم.

برای من دشوار نبود که این مطالب را با زبانی شسته و رفته باز نویسی کنم، اما نه حوصله آن را داشتم و نه‏این کار را می ‏پسندم. مخاطبان من در گفتارها دانشجویان دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بوده‏ اند، دانشجویانی که با من درس های متعدد ازقبیل نقد ادبی، عناصر شعر، سبک‏ شناسی، و روش تحقیق در ادبیات را داشته ‏اند و غالباً با اصطلاحات من درآوردی ‏نگارنده آشنایی داشته ‏اند، و طبعا بسیاری مسائل که ممکن است برای خوانندگان این اوراق، مطرح این گفتارها رابرای غلط گیری مطبعی می‏خواندم، چیزی که نیاز به توضیح داشته باشد، در آن نیافتم.

داوری تنها البته با خوانندگان‏ است. آینده اجتماعی و سیاسی مملکت هر چه باشد، یک چیز مسلم است و آن این ما که در پایان یک دوره تاریخی ‏ایستاده ‏ایم. با سقوط نظام سلطنت هر چه باشد عصر دیگری آغاز شده است. به لحاظ زمان تقویمی نیز ما در پایان یک‏ قرن هجری قمری قرار داریم، قرن چهاردهم قمری به پایان می‏ رسد و تاریخ ادبیات ما استمرار این زمان تقویمی است.پس می‏توان تصور که اظهار نظر درباره شعر فارسی تا مقطع زمانی سقوط سلصنت و پایان قرن چهاردهم قمری، امری ‏پذیرفتنی است.

از آنجا که شعر معاصر با تمام تحولاتش، ریشه در شعر مشروطیت دارد، من در گفتگوهایم از آنجا آغاز کرده ‏ام و حتی‏ کمی قبل از مشروطیت را نیز مورد بحث قرار داده‏ام و به عنوان نرم و هنجار تا تحولات را بتوان بر اساس آن نرم بررسی‏کرد. گفتارهای این کتاب به ویژه گفتار نخستین که عنوان از مشروطیت تا سقوط سلطنت را به خود گرفته در حقیقت طرح‏مختصر ولی نسبتا منظمی بوده است از تحولات شعر فارسی در صد سال اخیر تا دانشجویان بر اساس آن بتوانند راه وروش کار را بیاموزند.

در فصل دوم همان موضوع را با تفاوت هایی در دیدگاه، مورد بحث قرار داده‏ام و فصل سوم‏ جستجویی است برای کشف معیار ماندن و زوال در ادبیات عصر حاضر با اشاراتی به قدما. فاصله زمانی به وجود آمدن فصول این کتاب، قریب ده سال است، یعنی آخرین فصل در 1349 و دومی در 1352 و اولین در 1358 فراهم شده است و بسیار طبیعی است اگر بعضی از مطالب این فصول به یکدیگر شباهت داشته باشند اما در هر کدام از این گفتارها چشم انداز و روش متفاوت بوده است و اگر خواننده ی‏ی هر سه گفتار را به دقت بخواند،یک موضوع بخواند، یک موضوع را، از چند دید گاه، مورد مطالعه قرار داده است.

روش معملی من، بر یادداشت و کتاب استوار نیست و در تمام دوره معلمی کمتر یادداشت و کتابی با خود به کلاس‏ برده‏ام. هر چه در ذهنم، همان را، با دانشجویان در میان گذاشته ‏ام و آنها خود یادداشت کرده ‏اند یا روی نوار ضبط و این ‏سه گفتار در زمینه شعر معاصر حاصل یادداشت‏ های آنهاست...