آیه ولایت

آیه ولایت

نویسنده: غلامرضا صادقی فرد
ناشر: مهام طوس
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 823
اندازه کتاب: وزیری گالینگور روکشدار - سال انتشار: 1390 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

بررسی تحلیلی آیه شریفه (انما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا الذین یقیمون الصلاه و یوتون الزکاه و هم راکعون ...)

آیه 55 سوره مائده/5 به «آیه ولایت» شهرت یافته است. در این آیه آمده است: «ولیّ» شما فقط خدا، پیامبر و مؤمنانی هستند که نماز را به پا داشته، در رکوع زکات می‌دهند: «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَهُمْ رَاکِعُونَ». بر اساس روایات فراوانی در منابع شیعه و اهل سنت، این آیه در شأن امام علی علیه السلام نازل شده است. بر پایه این روایات که برخی از آن‌ها با اندکی تفاوت نقل شده، فقیری وارد مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله شد و تقاضای کمک کرد؛ ولی کسی چیزی به او نداد.

او دست خود را به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا! شاهد باش که من در مسجد رسول تو تقاضای کمک کردم؛ ولی کسی به من چیزی نداد. در همین حال، علی علیه السلام که در حال رکوع بود، با انگشت کوچک دست راست خود اشاره کرد. فقیر نزدیک آمد و انگشتر را از دست حضرت بیرون آورد و این آیه نازل شد.

ابوذر غفاری نیز همین شأن نزول را روایت کرده و در ادامه آورده است: در آن هنگام، پیامبر صلی الله علیه و آله در حال نماز بود و این ماجرا را مشاهده کرد. هنگامی که از نماز فارغ شد، سر به سوی آسمان برداشت و گفت: خدایا! برادرم موسی از تو خواست که روح او را وسیع و‌ کارها را بر او آسان کنی و گره از زبانش بگشایی تا مردم گفتارش را درک کنند و نیز تقاضا کرد هارون را که برادرش بود، وزیر و یاورش قرار دهی و به وسیله او بر نیرویش بیفزایی و در کارهایش شریک سازی.

خداوندا! من محمد، پیامبر و برگزیده توام. سینه مرا گشاده کن و کارها را بر من آسان ساز. از خاندانم، علی علیه السلام را وزیر من گردان تا به وسیله‌اش پشتم قوی و محکم شود. هنوز دعای پیامبر صلی الله علیه و آله پایان نیافته بود که جبرئیل آیه ولایت را نازل کرد.

در سورۀ مائده به امر «ولایت بر تمام مؤمنان» به گونۀ ویژه‌ای پرداخته شده است. دو آیۀ پی در پی، در این سوره وجود دارد که هر دوی آنها یا آیۀ اوّل به تنهایی، به «آیۀ ولایت» شهرت یافته است:

(( إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ ٱللهُ وَرَسُولُهُ وَٱلَّذِینَ آمَنُوا ٱلَّذِینَ یُقِیمُونَ ٱلصَّلَاهَ وَیُؤْتُونَ ٱلزَّکَاهَ وَهُمْ رَاکِعُونَ * وَمَنْ یَتَوَلَّ ٱللهَ وَرَسُولَهُ وَٱلَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ ٱللهِ هُمُ ٱلْغَالِبُونَ )). سوره مائده/55و56

کتاب آیۀ ولایت به بررسی و تحلیلِ این دو آیه پرداخته و با هدایت آیاتِ دیگری از کتاب خدا، به تبیین و تعریف جایگاه «ولیِّ مؤمنان» و به ویژه سومین «ولیِّ مؤمنان» پرداخته و روشن نموده است که «دومین و سومین ولیِّ مؤمنان» از سوی خدا و با ارادۀ ویژۀ او، در بالاترین رتبۀ آفرینش قرار دارند و پذیرش و عدم پذیرشِ حقوق و شؤونِ آنان، تأثیری در رتبه و جایگاه آنان در آفرینش نخواهد داشت.

در «آیۀ تبلیغ» فرمان ویژه‌ای برای تبلیغِ امر مهمی‌ نازل شده که عدم انجام آن، عدم تبلیغ تمام رسالت است و در «آیۀ اکمال»، از اکمالِ دین و اتمام نعمت و رضایت خدا از اسلام به عنوانِ دینِ مؤمنان، در یک روز خاص، خبر داده شده است و در «آیۀ ولایت» از انحصار «ولیِّ مؤمنان» در سه «ولی» و نیز از نتیجۀ پذیرش این سه ولایت.

در بخش اوّل «آیۀ ولایت»، خدا «ولیِّ» همۀ مؤمنان را معرفی می‌کند، مؤمنان هم عصر پیامبر رحمت صَلی اللهُ عَلیه و آله  و مؤمنانی که پس از او به دنیا می‌آیند، اعم از زن و مرد و کوچک و بزرگِ آنان و نیز از ملک و جن و جماد و نبات و به طور کل، تمام بندگان خدا.

در این آیه، خدا سه «ولی» را به عنوان «ولیِّ مؤمنان» معرفی کرده است: اوّل خدا، دوم رسول خدا صَلی اللهُ عَلیه و آله  و سوم مؤمنانی که نماز را به پا می‌دارند و در رکوع نمازشان زکات می‌دهند.

ترکیب آیه، یک ترکیب حصری است یعنی فقط این سه «ولی»، ولی مؤمنان هستند و هیچ فرد دیگری غیر از این سه، ولی مؤمنان نیست؛ نه ولیِّ مؤمنانِ دیروز، نه ولیِّ مؤمنان امروز و نه ولیِّ مؤمنان فردا. بر اساس این آیه، همچنین روشن است که مؤمنان بر خدا و بر رسول او صَلی اللهُ عَلیه و آله  و آن مؤمنان مشخص، هیچ ولایتی ندارند.

بحثهای بسیاری در کتابهای تفسیری و کلامی‌ امامیه و غیر امامیه پیرامون این آیه صورت پذیرفته است. امامیه از این آیه برای اثبات حق ولایت خاتم پیامبران و امیر مؤمنان و فرزندان معصومشان عَلیهم السَلام  استفاده می‌کنند و غیر امامیه در جهت مقابل، غالباً تلاش می‌کنند که اثبات نمایند این آیه چنین دلالتی را ندارد.