رباعیات حکیم عمر خیام

نویسنده: خواجه عمر بن ابراهیم خیام
به کوشش : غلامحسین مراقبی
خوشنویس : سیف الله صاحب قلم افشار
ناشر: ملک
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 92
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1378 - دوره چاپ:  1

مروری بر کتاب

هش‌دار که روزگار شورانگیز است
ایمن منشین که تیغ دوران تیز است
در کام تو گر زمانه لوزینه نهد
زنهار فرو مبر که زهرآمیز است

عمر خيام در سدة پنجم هجري قمري در نيشابور زاده شد. فقه را در ميان‌ سالي در محضر امام موفق نيشابوري آموخت؛ حديث، تفسير، فلسفه، حكمت و ستاره‌ شناسي را فرا گرفت. برخي نوشته ‌اند كه او فلسفه را مستقيماً از زبان يوناني فرا گرفته بود.

در نزديك سال 449 (هجري قمري) زير پوشش و سرپرستي ابوطاهر، قاضي‌القضات سمرقند، كتابي دربارة معادله ‌هاي درجة سوم به زبان عربي نوشت تحت نام رساله في البراهين علي مسائل الجبر و المقابله و از آن‌ جا كه با خواجه نظام‌ الملك طوسي رابطه‌اي نيكو داشت، اين كتاب را پس از نگارش به خواجه تقديم كرد.

پس از اين دوران خيام به دعوت پادشاه جلال ‌الدين ملك ‌شاه سلجوقي و وزيرش نظام الملك به اصفهان مي‌رود تا سرپرستي رصدخانة اصفهان را به‌ عهده گيرد. او هجده سال در آن‌جا مقيم مي‌شود. به مديريت او زيج ملكشاهي آماده مي‌شود و در سال 458 طرح سر و سامان دادن گاهشمار را تنظيم مي‌كند. خيام گاهشمار جلالي يا تقويم جلالي را دسته‌بندي كرد كه به نام جلال ‌الدين ملك‌شاه شهره است، ولي پس از مرگ ملك‌شاه اين گاهشماري كاربستي نيافت. در اين دوران خيام به عنوان ستاره‌شناس در دربار خدمت مي‌كرد هرچند به ستاره ‌شناسي باوري نداشت.

در سال 456 خيام مهم‌ترين و تأثيرگذارترين اثر رياضي خود را با نام رساله في شرح ما اشكل من مصادرات اقليدس را مي‌نويسد و در آن خطوط موازي و نظرية نسبت‌ها را شرح مي‌دهد. همچنين گفته مي‌شود كه خيام هنگامي كه سلطان سنجر، پسر ملك ‌شاه در كودكي به آبله گرفتار بوده وي را درمان كرده است. پس از درگذشت ملك‌شاه و كشته شدن نظام‌الملك، خيام مورد بي‌مهري قرار گرفت و كمك مالي به رصدخانه (زيج) قطع شد بعد از سال 479 خيام اصفهان را به قصد اقامت در مروكه به عنوان پايتخت جديد سلجوقيان انتخاب شده بود، ترك كرد. احتمالاً رساله ‌هاي ميزان الحكم و قسطاس المستقيم را در آن‌ جا نوشت. رسالة مشكلات الحساب (مسائلي در حساب) نيز احتمالاً در همين سال‌ها نوشته شده‌است. غلامحسين مراقبي گفته‌است كه خيام در زندگي زن نگرفت و همسر برنگزيد..

بخش اول نگرشی است بر روزگار خیام، که شامل توضیحاتی است درباره شهر نیشابور، اشاره‌ای کوتاه به نام بعضی از پژوهشگران و مترجمان خیام .بخش دوم به رباعیات او اختصاص دارد