خدمات متقابل اسلام و ایران ؛ متن کامل

خدمات متقابل اسلام و ایران 

نویسنده: آیت الله مرتضی مطهری
ناشر: صدرا
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 748
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1368 - دوره چاپ: 15

مروری بر کتاب

کتاب از ۲ بخش تشکیل شده که بخش اول آن با عنوان " اسلام از نظر ملیت ایرانی" است.در این بخش مفهوم ملیت از دیدگاههای مختلف اسلامی و غیراسلامی گفته شده و بعد مطالبی کاملا مستند درباره رابطه ایرانیان با اسلام، قبل از جنگ ایرانیان با اعراب و بعد از آن گفته شده است.

چکیده سخن نویسنده در این بخش اینکه: اسلام ذاتا رنگ هیچ ملیت خاصی را ندارد بلکه دینی است انسانی و منطبق با خواسته های فطری و عقلانی بشر!موضوع بعدی در این بخش، اینکه اسلام آوردن ایرانیان با اکراه و اجبار نبوده، بلکه از روی عشق به حقیقت و عدالت و استعداد و ظرفیت کافی برای درک مفاهیم عالی انسانی نهفته در عمق این دین بوده است.بطوریکه امروزه دیگر فرهنگ اسلامی و ایرانی شدیدا بهم پیوند خورده و با هم آمیخته است و اصلا فرهنگ ایرانی بدون اسلام، معنائی ندارد.

مطالب بعدی در این بخش، تمام فرضیاتی که در زمینه غیرصمیمی بودن اسلام ایرانیان، که بطور متفرقه توسط نویسندگان بعضی کتب و مقالات آمده، بررسی و نشان داده شده که این نسبت ها یا مغرضانه بوده و یا بی خبرانه و ناآگاهانه و ناشی از عدم اطلاع نویسنده بوده است.

تاریخ معاصر ایران با معضل هویت گره خورده است. از دوران قاجار به بعد تلاش برای ملی‌گرایی و رسیدن به هویت یکپارچه با انقلاب‌ مشروطه و ورود اندیشه‌های جدید غربی به کشور، مشکلات و بحران‌های بسیاری را به وجود آورد. قرن بیستم با انگاره‌ی مدرنیته به بازخوانی گذشته‌ی ملت‌ها و شناخت ریشه‌ها منجر شد. عقب‌ماندگی‌های آشکار ایران در مقایسه با کشورهای اروپایی، گروهی از روشنفکران را به جستجو درباره‌ی علل عقب‌ماندگی مشغول کرد. برخی از این روشنفکران اسلام را عامل گسست از هویت فرهنگی باستانی ایران دانستند و سیطره‌ی اعراب بر ایرانیان را عامل نابسامانی ایران تلقی کردند.

گروهی از آن‌ها تقلید از دستاوردهای غرب را راه‌حل خروج از مشکلات ایران معرفی کردند. دسته‌ی دوم اسلام را عامل قطعی عقب‌ماندگی ایران شناسایی کرده و راه‌حل را بازگشت به ایران باستان و سنت‌های آن دانستند. عده‌ای هم باور داشتند که با رجوع به دوران صدر اسلام و کنار گذاشتن خرافات، اشتباهات و انحرافاتی که در زمان حکومت خلیفه‌های عربی و پادشاهان ایرانی به اسلام اضافه شده است، می‌توان مشکلات جامعه‌ی ایرانی را برطرف کرد.

این برداشت‌ها در زمان مشروطه و پهلوی باعث شکل‌گیری جریانی به نام باستان‌گرایی شد که بیشتر در بین جامعه‌ی نخبه‌ی آن روز که دیدگاه‌هایی غرب‌زده داشتند، طرفدار داشت. از نظر آن‌ها، اسلام عنصری بیگانه بود که ایران را از گذشته‌ی پرشکوهش دور کرده بود.در این بین متفکران دیگری نیز بودند که دلیل عقب‌ماندگی ایران را در ناکارآمدی و بی‌لیاقتی حاکمان و پادشاهان ایران می‌دانستند. یکی از این اندیشمندان مرتضی مطهری بود که دغدغه‌های خود درباره‌ی هویت ایرانی را در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران بیان کرد. تا پیش از ورود تجدد و مدرنیته به ایران، به نظر می‌رسید هویت ایرانی با ترکیب دو لایه‌ی ایرانی و اسلامی به سازگاری مطلوبی رسیده است. ضعف شدید سیاسی، اقتصادی و نظامی ایران در برابر غرب باعث شد تا این توازن به‌هم بخورد.

مطهری معتقد بود عنوان ملی‌گرایی با الهام از ادبیات و فرهنگ غربی وارد ایران شد. نگاه ملی‌گرایانه یکی از تبلیغات پر سر و صدای کشورهای غربی در آن دوره بود که هر یک به‌نوعی با به رخ کشیدن سبقه‌ی فرهنگی و ریشه‌های تمدن در گذشته‌ی خود می‌خواستند خود را از نظر غنای فرهنگی بالاتر از همسایه‌هایشان نشان دهند. در واقع، در کنار رقابت‌های تجاری و تسهیلاتی، فخر فروشی به گذشته و تاریخ ملی هم به یک مسئله‌ی سیاسی تبدیل شده بود. این نوع نگاه همواره در اسلام طرد شده است. اندیشه‌ی اسلامی فراتر از مرزهای جغرافیایی و افتخارات نسبی با دیدی برابر به همه‌ی مردم جهان نگاه می‌کند. مطهری در این کتاب جنبه‌ی فراملی و فراقومی اسلام را مطرح کرد و با استفاده از منابع مختلف این دیدگاه را شرح داد.