مقدمه الادب اثر ابوالقاسم محمود بن عمر بن محمد خوارزمى زمخشرى از بزرگان لغت و نحو و تفسیر و ادب در قرن ششم هجرى است. این کتاب به لحاظ ادبى از جایگاه خاصى برخوردار است و خوارزمى با تألیف آن خدمت شایانى به زبان فارسى نموده است. او با دقت فراوانى کلمات فارسى خالص و سره را در برابر کلمات عربى برگزیده است و بسیارى از لغات مهجور و نادر فارسى را در کتابش مى‌توان دید. کتاب حاوى زندگینامه‌اى مختصر از مولف، یک تنبیه براى خواننده کتاب، مقدمه‌اى از مولف و متن کتاب در سه بخش است.

در کتاب کلمات عربى و فارسى و ترکى مقایسه مى‌شوند و بین آنها کلمات جغتایى و مغولى دیده مى‌شود. مثلا در مقدمه کتاب کلماتى؛ مانند:«آى تغاگون» (ماه و خورشید) در زبان ترکمنى امروز به شکل «آى بیلن گون» یا کلمه‌ى «یتیگن» به ترکمنى امروز «یدیگن» (ستاره‌ى دب) و... استعمال مى‌شوند.
این کتاب یکى از فرهنگ‌نامه‌هاى ارزشمندى است که حدود 70 سال بعد از فرهنگ محمود کاشغرى تألیف یافته است. تحقیقات کاشغرى مربوط به اوغوزهاى داخلى بوده و اما این کتاب مربوط به اوغوزهاى بیرونى است. تنظیم به این شکل و ماهیت، سوابق فرهنگ‌نویسى او را تأیید مى‌نماید. جمع کلمات، ضرب‌المثل‌هاى عامیانه و مقایسه‌ى آنها در زبانهاى عربى، فارسى، ترکى و مغولى جدیت فراوانى مى‌طلبد. در قرون وسطى عالمان کم‌وبیش زبان‌هاى عربى و فارسى و ترکى را مقایسه مى‌کردند و امتیاز زمخشرى اینست که زبان مغولى را هم اضافه نمود.

ممکن است این دانشمند گرانقدر فهمیده باشد، که زبان مغولى در اصل با زبان‌هاى ترکى در یک گروه و سیستم، یعنى در گروه آلتاى قرار دارد. باید اضافه کنیم که برخلاف نظر برخى از نویسندگان که مقایسه‌ى تاریخى زبان‌ها در علم زبان‌شناسى را به اروپاى غربى نسبت مى‌دهند، باید مکان پیدایش اصول مقایسه‌ى تاریخى زبان‌ها را در دنیاى شرق جستجو کرد و زمان آغاز آن را هم به زمان محمود کاشغرى و زمخشرى نسبت داد.

در فرهنگ مقدمه الادب به اصطلاحات زراعتى و نجومى نیز بر مى‌خوریم که از آن جلمه است: ته‌گه‌له‌گى (قرص خورشید)؛ یلدیز (ستاره)؛ گوک (آسمان)؛ گؤزیتیم (افق)؛ یتیکن (یدى + اوق+گن) ستاره دب.

به‌طور کلى مى‌توان گفت این کتاب از گنجینه‌هاى پرارزش براى لغت‌شناسان و ادیبان فارسى و عربى است. در مقایسه با فرهنگ‌هاى مشابه همچون بلغه و مرقاه و السامى فى الاسامى و دستور الاخوان و قانون الادب این کتاب از جهات مختلف برترى دارد.

نویسنده در ابتداى کتاب به تبیین جایگاه زبان عربى در بین زبانهاى دیگر پرداخته است. سپس با مدح ابوالمظفر اتسوز بن خوارزم پادشاه وقت، محتویات کتاب را به پنج بخش تقسیم مى‌کند، اسامى، افعال، حروف، صرف اسماء، و صرف افعال که دو قسمت آخر آن در کتاب موجود نمى‌باشد.

بخش اول کتاب در اسامى مشتمل بر 97 باب است که از زمان و اوقات آن و آسمان و هر آنچه که در آن است، شروع شده و به اسماء اشاره و موصولات ختم مى‌شود.

بخش دوم در افعال است که قسمت اعظم کتاب را در برمى‌گیرد و شامل افعال معلوم و مجهول مى‌شود، و طبق اوزان افعال که از فَعَلَ، یَفعِلُ شروع شده و افعالى که بر این وزن هستند را به فارسى ترجمه کرده است و به تعداد اوزان افعال باب در نظر گرفته است. لازم به ذکر است که مولف با توجه به حرف لام الفعل و ترتیب حروف الفبائى کتابش را تنظیم نموده است و بعد از ذکر باب افعال صحیح به افعالى که مضاعف هستند و بر وزن فوق بوده، پراخته است. مولف در ادامه ترجمه افعالى که معتل الفاء هستند و حرف عله آن واو هست ذکر کرده و بعد از این قسمت، افعال معتل الفائى که حرف عله آن یاء هست را ترجمه مى‌کند، سپس معتل العین، و معتل اللام، معتل الفاء و اللام، و معتل العین و اللام و در تمام این موارد و افعال معتل الواو را مقدم بر یاء قرار داده است. همچنین معتلهاى مضاعف را مقدم بر دیگر معتلات ذکر کرده است. لازم به ذکراست که ذیل هر بابى امکان دارد، برخى از اقسام فوق باشد و برخى دیگر نباشند.

بخش سوم کتاب را حروف تشکیل مى‌دهد که شامل هشت فصل مى‌شود و فصول را به ترتیب ذیل ذکر کرده است: حروف جاره، حروفى که اسم را منصوب مى‌کنند، حروفى که اسم را منصوب و خبر را مرفوع مى‌کنند (حروف مشبهه بالفعل)، دو حرفى که اسم را مرفوع و خبر را منصوب مى‌کنند (ما و لاى نفى جنس)، حروفى که فعل مضارعه را منصوب مى‌کنند، حروفى که فعل مضارعه را مجزوم مى‌کنند، حروف عطف و در آخر حروف غیرعامل را ذکر کرده است.