آثار باقیه

نویسنده: ابوریحان بیرونی
به کوشش : پرويز اذكايی
ناشر: نشر نی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 984
اندازه کتاب: وزیری گالینگور روکشدار - سال انتشار: 1392 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

از مردمان گذشته

بیرونی یکی از بزرگ‌ترین و کامل‌ترین دانشمندان سده‌های میانه است...، اصطلاح «مردی در هامش» که درباره  او به‌کار می‌بریم، تنها بازگوکننده  ضعف و احترام ما نسبت به اوست...، انسان در مقابل این برج عظیم دچار تردید می‌شود؛ عظمت او و ناتوانی ما درهم آمیخته، باعث می‌گردد وی مدت‌ها همچنان دست‌نایافتنی باقی بماند...
آ. میکل ـ ج. سارتون

«آثار باقیه... (را) علامه ابوریحان بیرونی ـ دانشمند نابغه  شهیر ایران ـ استادالرئیس در علوم ریاضی و نجوم و طبیعیات و جغرافیا...، هم به‌عنوان دانشمندی تاریخ دان و پژوهشگر گاه شناسی ها، اخبار و اطلاعات فراوانی از «قرن‌های گذشته» خصوصاً به لحاظ جوانب اجتماعی و فرهنگی «ملل قدیمه» فراهم کرده است، که در عین حال تصویری دقیق هم از عصر مؤلف به دست می‌دهد؛ چنان‌که خلاصه  تقویم‌های مختلف نجومی یا ملی اقوام است، که توصیفات کامل از همه گاه شماری‌ها و اعیاد معمول ملل و ادیان فرامی‌نماید...

شیوه برخورد بیرونی با گزارش‌هایی که تحقق آن بطور معمول ممکن باشد، ترکیبی از اعتماد بر نقل و بهره‌گیری از شیوه‌های قیاسی است. به نظر وی باید ذهن خود را از هرگونه پیش‌داوری و تعصب پاک کرد و سپس با مقایسه روایت‌های مختلف و یافتن توافق‌ها و تشابه‌های آن‌ها تا حد امکان در تصحیح آنها کوشید.

البته از آنجا که عمر انسان حتی برای شناخت سرگذشت یک ملت بسیار کوتاه است، آنچه را که تصحیحش ممکن نبوده، باید عینا نقل کرد تا آیندگان از امکان دست‌یابی به این اخبار و پژوهش در آنها محروم نمانند.
در آثار الباقیة بیرونی را می‌توان به عنوان یکی از پیشروان مردم‌شناسی و دین‌شناسی تطبیقی، دست کم در میان مسلمانان، دانست. بیرونی در آثار الباقیة در مورد باورها و مراسم آئینی گوناگونی که در میان ملل و پیروان ادیان و فرق مختلف وجود دارد بارها به تشابه‌ها و تفاوتهای موجود اشاره می‌کند.

بیرونی در این کتاب برای رفع ملال خواننده، مطالب و مسائل پراکنده و در عین حال بسیار جالبی را ذکر می‌کند. تحقیقات بیرونی درباره تاریخ و آداب و رسوم ملل مختلف در آثار الباقیة، از بارزترین و نخستین نمونه‌های این گونه تحقیقات به شمار می‌رود.وی در این کتاب تعصب و پیروی کورکورانه از عقاید رایج را رد می‌کند، زیرا از نظر وی تعصب چشم‌های بینا را کور و گوش‌های شنوا را کر می‌کند و انسان را به کاری وا می‌دارد که خرد و دانش آن را گواهی نمی‌دهد.

در این کتاب با اینکه بارها تاکید کرده است که هنگام گزارش آداب و رسوم ملل به نفی یا اثبات نظرات مختلف کاری ندارد، اما باز هم آن دسته از روایات را که با عقل سلیم و اصول روش علمی سازگار نباشد، به یک سو می‌نهد. بیرونی حتی روایاتی را که از نظر وی مردود است نقل کرده، زیرا چه بسا خود وی نیز در داوری درباره این گزارشها گه گاه به خطا رفته باشد.

آثار الباقیه در سال ۳۹۰ تا ۳۹۱ هجری به پایان رسید و جزو نخستین آثار بیرونی است که تقریباً در بیست سالگی او توسط دربار قابوس در گرگان گردآوری شد. نسخه‌ای از این کتاب به خط ابن الکتوبی و متعلق به اوایل قرن چهاردهم میلادی در زمان فرمانروایی ایلخانان، اکنون باقی مانده‌است که در کتابخانه دانشگاه ادینبورگ نگاه‌داری می‌شود. این نسخه شامل ۲۵ نگاره‌است که در نسخه باقی‌مانده دقیق دیگری متعلق به قرن هفدهم میلادی در دوره عثمانی نیز وجود دارد.